Sinds het omstreden referendum van 1995 over gelijkstelling van de Russische taal met de Wit-Russische en een verregaande economische integratie met Rusland, is laatstgenoemde veruit de belangrijkste handelspartner van Wit-Rusland. In 1996 werd onder Boris Jeltsin de Uniestaat van Rusland en Wit-Rusland opgericht. Dit om de ‘politieke en economische verschillen tussen beide staten te harmoniseren’. Na jarenlange vage plannen en niet omgezette strategische doelen voor een gezamenlijke munteenheid, douane en een unieparlement werd het verdrag in september 2020 nieuw leven ingeblazen. Tijdens een ontmoeting op 14 september 2020 met Vladimir Poetin leek Aleksandr Loekasjenko bereid zijn twijfels over een unie met Rusland compleet over boord te willen zetten.

Economische afhankelijkheid

Wit-Rusland heeft nooit afstand genomen van de planeconomie. Het steunt sinds jaar en dag grotendeels op voordelige inkoopprijzen voor aardolie uit Rusland. Sinds 2019 staan inkoop en transithandel echter danig op de tocht. Met het zogenaamde ‘belastingmanoeuvre’ gaan de uitvoerheffingen op Russische olie (die Wit-Rusland niet hoefde te betalen) tot 2024 stap voor stap verdwijnen. Daarvoor in de plaats komen steunpercentages. In de praktijk komt het erop neer dat de Wit-Russische raffinaderijen uiterlijk over 4 jaar de officiële wereldmarktprijs voor Russische aardolie zullen moeten betalen. Sindsdien onderhandelen Minsk en Moskou over compensaties voor het wegvallen van dit voordeel. Een aantal recente gebeurtenissen illustreren de complexe verhoudingen tussen de twee ongelijke partners.

Wagner Group

De Russische inmenging in de presidentsverkiezingen kwam voor het eerst in het nieuws toen op 29 juli in een sanatorium bij Minsk een dertigtal medewerkers van de Russische paramilitaire organisatie Wagner Group werden opgepakt door de Wit-Russische geheime dienst KGB. Volgens persbureau BelTa had de KGB aanwijzingen over de komst van meer dan 200 Russische militairen naar Wit-Rusland. Hun taak zou erin hebben bestaan de situatie tijdens de verkiezingscampagne te destabiliseren.

Vooruitlopend op de gebeurtenissen zei Loekasjenko op 24 juli dat ‘oorlogen beginnen met protesten, die door speciale mensen kunnen worden aangestuurd. Dit zijn professionele militairen, schurken, die speciaal zijn opgeleid, voornamelijk als privémilities. Ze verdienen veel geld aan provocaties in bepaalde staten.’ Uiteindelijk werden de leden van de Wagner Group vrijgelaten. Ze mochten de terugkeer naar Rusland aanvatten.

Russische ordetroepen in reserve

Na zijn officiële ‘overwinning’ en de tegemoetkoming met de Wagner Group deed Loekasjenko er alles aan om de vriendschappelijke betrekkingen met het Kremlin weer aan te halen. Op 27 augustus zei Vladimir Poetin een interview op Russia 24 over de protesten in Wit-Rusland: ‘In overeenstemming met ons samenwerkingsverbond ondersteunen Wit-Rusland en Rusland elkaar bij bedreiging van de soevereiniteit of stabiliteit in een van de beide landen.’

‘In die context hebben we natuurlijk bepaalde verplichtingen tegenover Wit-Rusland. Aleksandr Loekasjenko vroeg ons of wij in geval van nood ondersteuning kunnen verlenen en ordetroepen ter beschikking wilden stellen. Voorwaarde is daarbij dat we deze niet in gaan zetten zolang bepaalde grenzen niet worden overschreden. Zolang de demonstranten geen auto’s, huizen, banken en administratieve gebouwen in brand steken, komen we niet in actie. Met Aleksandr Loekasjenko zijn we vooralsnog tot de conclusie gekomen dat dit momenteel niet het geval is. Wij hopen ook dat het zover niet zal komen. Daarom zullen we die reserve aan ordetroepen op het moment niet inzetten.’

Grondwetswijziging

Wel ingezet werden gouverneurs, burgemeesters en andere hoge ambtenaren uit alle uithoeken van de Russische Federatie. Terwijl op straat de protesten in volle gang waren, was het in het presidentiële paleis in Minsk een komen en gaan van hoogwaardigheidsbekleders uit de ‘oostelijke provincies’. De Russische president kwam zelf niet naar Minsk. Maar af en toe liet hij wel zijn licht schijnen op de dramatische gebeurtenissen in het buurland. Zo zei hij op donderdag 28 oktober: ‘Loekasjenko’s beloftes over een wijziging van de grondwet betekenen een aanzienlijke stap in de richting van zijn opponenten.’ De door Loekasjenko gedane concessies aan de oppositie werden door oppositiekanaal NEXTA kort en bondig samengevat in de volgende vier punten:

Personen met een veroordeling volgens het administratieve strafrecht is het verboden voor de overheid te werken;
Politieke partijen, sociale projecten en mensenrechtenorganisaties met financiering uit het buitenland worden verboden;
De overheid krijgt het recht stakingen te verbieden;
Het recht op gratis medische zorg wordt afgeschaft.

Mogelijke scenario’s

Hoewel er stemmen binnen de Wit-Russische oppositie zijn die opperen dat het niet meer lang zal duren totdat Rusland de macht zal overnemen, lijkt deze rigoureuze stap onwaarschijnlijk. Het zal een ondankbare, maar vooral ook onmogelijke taak zijn de door Loekasjenko begonnen repressies voort te zetten. Zelfs als protesten uiteen kunnen worden gejaagd en de aanvoerders uitgeschakeld. Als buitenlandse overheerser zal het onmogelijk blijken de Wit-Russische maatschappij en daarmee de economie weer draaiende te krijgen. Waarschijnlijker is een scenario waarbij Poetin voor het oog van de wereld tussen het regime Loekasjenko en de demonstranten als sussende vader zal optreden.

Uiteindelijk zullen er nieuwe verkiezingen komen. Daarbij zal de oppositie haar verantwoordelijkheid moeten nemen. Er het beste voor de wederopbouw van Wit-Rusland proberen te behalen. Eerst en vooral in haar relatie met de machtige oosterburen. Op dat moment zal Vladimir Poetin zijn aardoliedeal weer uit de kast halen. En kijken in hoeverre de nieuwe machthebbers bereid zullen zijn concessies te doen aan de met bloed en tranen bevochten soevereiniteit en vrijheid.

economische integratie

Kan aardolie de verhouding tussen Poetin en Wit-Rusland smeren?