Een verkrachtingszaak aan de KU Leuven beroerde deze week de media. De feiten dateren van 2016 maar kwamen niet boven water, ook al omdat het gerecht vroeg om er niet rond te communiceren om de verdachte niet te alarmeren. Vlaams minister van Justitie, Handhaving, Omgeving, Energie en Toerisme Zuhal Demir (N-VA) kwam in het oog van de storm te staan nadat ze 1,4 miljoen euro subsidies voor de universiteit on hold zette uit verontwaardiging voor het stilzwijgen van het rectoraat. Doorbraak sprak met de Leuvense pro-rector en kerkjurist Rik Torfs. Een gesprek over grensoverschrijdend gedrag, de zeden van onze tijd, regels en het ongevormd geweten. En zin en onzin van subsidies.

‘Ik lig hier al enkele nachten wakker van’, begint Torfs. ‘De verkrachting zelf is gebeurd onder mijn rectoraat. Ik vind dat heel erg en ervaar dit als pijnlijk. Al heb ik er destijds nooit iets van geweten. Die zaak is blijven hangen in de lagere echelons binnen de eigen faculteit en de ombudsdienst.’

Het mag niet verbazen wanneer dit onwaarschijnlijk overkomt bij het publiek…

‘Er bestaan allerlei regels en procedures. Ik vrees dat die soms ook dienen om de eigen reputatie van de instelling af te schermen. Eerder dan te zorgen voor strenge regels moet je voorkomen dat je die moet toepassen. Het gaat dan over het preventieve luik dat moet verhinderen dat het ooit zover komt. Dat is voor mij het allerbelangrijkste en ik stel vast dat dit compleet faalde in dit concrete dossier. Ik sla dan ook een mea culpa omdat ik daar niets aan heb kunnen doen.’

‘De gang van zaken in deze specifieke casus zegt wel iets over de manier waarop de universiteiten zijn geëvolueerd, een evolutie die nog heel moeilijk in een andere richting valt te sturen. Sinds de jaren ’80 van de vorige eeuw hebben we een omschakeling gezien van een eerder Newmaniaanse universiteit naar een neo-liberaal model. Voorheen zag je meer contacten tussen professoren van verschillende faculteiten. De persoonsvorming van de student stond voorop, evenals het leggen van diepere verbanden.’

‘Het neoliberale model dat we nu kennen is vooral op prestaties gericht. De klemtoon is helemaal komen te liggen op exacte en bio-medische wetenschappen, zeker qua methodologie. Het onderzoek werd tijdens die evolutie almaar belangrijker ten koste van het onderwijs.’

‘Een ander en interessant gevolg van die evolutie -ik heb hier de voorbije dagen lang over nagedacht- is dat je niet meer weet welke professoren je in huis haalt. Vroeger bleef een kandidaat-professor lange tijd assistent, waardoor je goed kon inschatten wat voor vlees je in de kuip had. Nu wordt er vooral op curriculum geselecteerd. We kennen een internationaal systeem met een soort van job hoppers die bijvoorbeeld hun master behalen in Edinburgh, dan een doctoraat in Heidelberg, nog een post-doc in Gent om dan benoemd te worden in Leuven. Je kent die mensen eigenlijk niet.’

De universiteit is verworden tot een rat race, een plek die steeds meer als een bedrijf gerund wordt?

‘Zo kan je het wel stellen. Professoren zijn kleine ondernemers geworden die strijden om de financiering van hun projecten. Daarbij is het aanvragen en binnenhalen van een project soms belangrijker dan de verwezenlijking ervan. Ze gedragen zich een beetje als kmo’s zonder het risico om failliet te gaan, want ze kunnen steeds terugvallen op de universitaire wedde.’

‘De Vlaamse overheid stimuleert wetenschappelijk onderzoek omdat het leidt tot economische groei. Er wordt altijd een groeipad vooropgesteld, dat je dan afmeet aan het aantal publicaties, doctoraten en meer professoren. De vraag is of dat wel altijd een goede zaak is. Ik ben zeker niet tegen onderzoek, maar botsen we hier niet stilaan op de limieten? Wetenschappelijk onderzoek is belangrijk, maar het blijkt een machinerie te zijn waarbij het kwantitatieve domineert. Het kwalitatieve deemstert weg, ook omdat in het onderzoek de breedte niet meer wordt gezocht.’

‘Ik ben zelf een groot voorstander van lateraal denken en dwarsverbindingen leggen, waardoor je geen zeven collega’s nodig hebt binnen één publicatie om die breedte te bereiken. Dat maakt van mij een verouderd academicus, maar ik vind het bijvoorbeeld vreemd dat een kerkjurist geen enkele filosofische of theologische kennis zou hebben… Die bredere, ruimere kennis bestaat steeds minder.’

‘Iedereen zit nu vast in z’n eigen hokje. Dit is het gevolg van het heel toegespitste onderzoek, wat op hoogtechnologisch vlak wel zinvol kan zijn, maar het helpt op andere gebieden niet echt voor een bredere reflectie. Dat is geen goede zaak.’

U verwoordt het mooi en elegant, maar heeft U het nu niet over het vormen van vakidioten?

‘Dat is een risico, maar het gaat niet enkel over vakidioten. We zien ook mensen die in hun streven naar veel publicaties en academische glamour -en nu komen we dicht bij de problematiek- hun menselijke eigenschappen minder tot ontwikkeling brengen. Zo krijg je mensen die geen gevormd geweten hebben, die zichzelf opblazen. We moeten daar toch meer over nadenken. Moeten we deze bedrijfsmatige rat race, waarbij onderzoek hoe dan ook belangrijker is dan onderwijs voor de universitaire carrière, op deze manier in stand blijven houden of willen we daar toch meer balans in brengen? Daar wil ik met iedereen over discussiëren.’

‘Je zit nu met een neo-liberaal model dat als voordeel heeft dat een prof niet te lui wordt. Het nadeel is dat de echte universitasgedachte helemaal weg is. Die universitasgedachte ziet de universiteit als een gemeenschap van lerenden en niet als een groep waar professoren slachtoffers kunnen uitpikken om hun eigen lusten op bot te vieren. Ook het gigantisme speelt hierin een rol. We hebben veel fusies gekend, met als gevolg de onmogelijkheid om in zo’n enorm diffuse universiteit nog te weten wat er allemaal gebeurt. Je krijgt een soort verzakelijking en anonimisering waardoor de menselijke eigenschappen veel minder dan vroeger tot ontwikkeling komen. Ik vind dat zo’n verwordenheid die indruist tegen het idee van de universiteit. We moeten dat gehele model herdenken.’

Die uitleg brengt me naadloos bij wat we tijdens de coronacrisis hebben gezien: de vorming van een technocratische expertenelite die vrij spel krijgt. Dat zegt toch ook iets over de maatschappij waar we in leven, buiten de universiteit?

‘We leven in een spiritueel wat stuurloze samenleving. De religie is wat weggedeemsterd en veel mensen hebben weinig richtsnoeren in hun leven. Er blijven enkel nog wat vage morele concepten als non-discriminatie en gelijkheid, waar ik niets op tegen heb, maar wat onvoldoende is om een heel leven naar te richten. Dat laat een vacuüm en is problematisch.’

‘Je ziet nu dat de expert, die normaal iemand moet zijn die de vinger aan de pols houdt van de wetenschappelijke discussie en die vooral moet openhouden, net degene is die het laatste woord spreekt. Een expert moet telkens bereid zijn het eigen standpunt te bevragen of te laten bevragen, uitgaande van de gedachte dat wetenschap een continu zoeken is waarbij je de ultieme oplossing nooit vindt. Nu hebben we vastgesteld dat de laatste tijd de expert de discussie sluit in plaats van ze met brio te voeren. De expertise dreigt zo het tegendeel te worden van wat ze eigenlijk zou moeten zijn. In plaats van het debat te voeren wordt het gesloten. Wanneer de expert heeft gesproken is de discussie afgelopen. Een wetenschapper die 100% overtuigd is van zijn eigen standpunt en niet meer openstaat voor andere ideeën, heeft eigenlijk zijn wetenschappelijke carrière beëindigd.’

‘Dat hebben we tijdens de coronacrisis zeker een aantal keren gehad, zelfs op een betrekkelijk autoritaire manier waarbij sommigen laatdunkend neerkijken op mensen die vragen durven te stellen. Hen wordt dan verweten buiten het eigen vakgebied te treden, terwijl de echte vraag zou moeten zijn of iemand gelijk heeft of een zinnig punt maakt. Welke diploma’s die mensen hebben is dan minder relevant.’

‘We moeten ook de vraag durven stellen of het virologische aspect -waar toch vooral op gefocust werd- het enige was wat van tel was. Er waren ook andere facetten die meespeelden, zoals onderwijs, wat met de kinderen, wat met de economie, wat met het veilig stellen van de mensenrechten… Die zaken werden opzij geschoven.’

‘Maar daar maak ik me niet te veel illusies in. Ik ben er ook niet speciaal boos over. Ik denk dat het op dit moment in België -anders dan in andere landen- nog niet mogelijk is daar een redelijk gesprek over te voeren. De stekels gaan dan omhoog en de verdachtmakingen komen naar boven. Ik denk dat we enkele jaren nodig hebben om dit te laten bezinken. Daarna zullen we kunnen analyseren wat er in deze tijd gebeurd is. Wat mij betreft zonder personen te beschuldigen of te culpabiliseren, maar door te kijken naar de mechanismen die maken dat bepaalde machtsverhoudingen zijn ontstaan. Ik denk dat het nog iets te vroeg is voor de analyse. Zoals het ook moeilijk was om de analyse van de macht van de Kerk in Vlaanderen te maken op het moment dat ze nog volop de macht had. Het is pas later dat je dat beter kan bekijken.’

U haalt de machtsverhoudingen aan. We leven natuurlijk in een rechtstaat waarbij de Grondwet het sociaal contract is tussen burger en overheid. Ik kan me niet van de indruk ontdoen dat die overheid dat sociaal contract een aantal keer heeft gebroken. Ik denk dan aan de vaccinatiedwang die met het CST werd ingevoerd.

‘Besturen is nooit makkelijk, maar als je maatregelen neemt is het belangrijk dat die proportioneel zijn. In het Europees Verdrag van de Rechten van de Mens staan in een eerste paragraaf de vrijheden geformuleerd en in een tweede paragraaf staan dan de beperkingen: bij wet, voor zover nodig in een democratische rechtsstaat, indien noodzakelijk voor de veiligheid, openbare orde of volksgezondheid, etc. Er zijn dus wel beperkingen mogelijk, maar die moet je -zelfs op moeilijke momenten- proportioneel hanteren. Dat is steeds een delicaat evenwicht. Wanneer ga je te ver, wanneer niet ver genoeg?’

‘In een crisis gaan er ook stemmen op -soms van vermaarde journalisten- die geregeld pleiten om alles dicht te gooien. Dat slaat dan op een streven naar nul risico, wat eigen is aan een bepaalde sfeer in de maatschappij: het streven naar zero tolerantie, nul verkeersdoden, alles dicht… Ik zie daarin een onvermogen om om te gaan met de broosheid van het leven. Een echte risicoanalyse wordt dan heel moeilijk.’

Het debat -of wat daarvoor moet doorgaan- wordt ook almaar meer gevoerd op sociale media. Ik bespeur daar vooral een gebrek aan welvoegelijkheid, mogelijk te wijten aan het ontbreken van een latente dreiging met geweld die in het ware leven wel aanwezig is. Dat zorgt voor ontsporing en polarisatie.

‘Die welvoegelijkheid -ik klink nu nog ouderwetser dan gewoonlijk- zou in feite moeten voortvloeien uit het gevormde geweten. Dat past in de oude Thomistische traditie die stelt dat het geweten primeert op de wet maar dat je wel de plicht hebt om het geweten te vormen. Dat is een belangrijk punt. Een tweede punt is de persoonsvorming die er voor moet zorgen dat je een belediging niet altijd als dusdanig opneemt. Vooral niet wanneer ze zo is bedoeld.’

‘Wanneer je in de sfeer zit van beledigingen en verontwaardiging, kom je terecht in een spiraal van emotionele argumenten die de redelijke discussie volkomen verduisteren. Als je echt geen argumenten meer hebt, begin dan te huilen en toon uw verontwaardiging. Zo ontwapen je de tegenstander, want wat die daar ook tegen inbrengt gaat op een onmenselijke manier in tegen authentieke gevoelens. Zo verliest hij het debat. Dat is typisch voor onze tijd. Dat is een systeem van het uitgekiend rationeel gebruiken en instrumentaliseren van gevoelens. Het woke-isme maakt daar dankbaar gebruik van en dat is slim.’

We zijn ver afgedwaald. Laat ons het nog even hebben over die machtsverhoudingen binnen de universiteit. Blijkbaar kan een prof gedurende jaren, zo niet decennia, misbruik maken van zijn machtspositie. Dat krijg je moeilijk verkocht…

‘Dat begrijp ik. Het verschijnsel dat we nu hebben gezien met deze verkrachter werd eigenlijk snel gedetecteerd. Wat ik zelf enorm betreur, is dat daar niets mee is gebeurd. Ik heb daar de voorbije dagen echt mee geworsteld. De man die nu veroordeeld is belandde in de jaren ’90 aan de KU Leuven. Toen al deden er verhalen over hem de ronde.’

‘In 2010 waren er verslagen van de toenmalige ombudsman die verwezen naar geruchten die van vroeger kwamen, bovenop de nieuwe klachten die hij had ontvangen. In feite is dit een verhaal van een halve eeuw, dat soms op het randje was en er vaak ook over ging. Nu met die verkrachting natuurlijk helemaal. Doordat het zich over zo’n lange periode afspeelt krijg je ook een mogelijke zwijgcultuur. Dat in de directe omgeving van die prof die nu een verkrachter blijkt te zijn al jarenlang geruchten rondgingen zonder dat die verder gingen dan de eigen groep, vind ik zorgwekkend.’

U bent niet de enige. Minister Demir heeft die bezorgdheid op de haar eigen wijze kenbaar gemaakt en daarvoor stevig wat weerwerk gekregen. Nu blijkt dat het slachtoffer liever geen ruchtbaarheid aan de zaak gaf. Heeft Demir hier niet te snel en te impulsief gehandeld?

‘Ik treed de minister bij in haar analyse dat er los van het slachtoffer ook een algemeen belang meespeelt. Verkrachting is geen klachtmisdrijf, wat betekent dat het ook zonder klacht van het slachtoffer vervolgd moet worden. Wanneer je zo’n dader lang laat rondlopen na de daad, bestaat het risico dat hij nog slachtoffers maakt.’

‘Hier speelt dus niet alleen het belang van het slachtoffer, maar ook de integriteit van mogelijke toekomstige slachtoffers. Ik begrijp dat minister Demir zich persoonlijk betrokken voelde. Haar optreden heeft ook effect gehad. Na haar woorden is er snel een verklaring van de universiteit gekomen. Zorg voor het slachtoffer is belangrijk, maar het mag niet de enige drijfveer zijn. In dit geval speelde er belangen die groter waren dan die van het slachtoffer alleen. De verontwaardiging over het lange zwijgen is begrijpelijk.’

‘De KU Leuven heeft naar mijn aanvoelen wel een aantal dingen correct aangepakt. Ze hebben vanaf het moment dat het kon –het gerecht vroeg om een tijd niets te doen om het onderzoek te vrijwaren- voorlopige maatregelen genomen door hem de toegang tot de gebouwen ontzegd en hem verboden nog les te geven. Daarna kan je enkel hopen dat de zaak snel word beslecht. Daar zie je dan dat je met een typisch Belgische situatie zit waarbij er meer dan vier jaar gaat over een ernstig dossier. Je kan de vraag stellen of die lange doorlooptijd nodig en gepast is.’

Was het on hold zetten van de subsidies een gepaste actie? Heeft minister Demir daar haar bevoegdheden niet te ruim geïnterpreteerd?

‘Zuhal Demir is natuurlijk een heel goede politica, anders stond ze niet waar ze nu staat. Ze heeft gekeken welke bevoegdheden ze had, nadat ze zich eerst authentiek verontwaardigd voelde over de gang van zaken. Ze heeft dan gezocht naar een opening om iets te ondernemen. Die vond ze in haar bevoegdheid als minister van Toerisme, waardoor ze een voor de KU Leuven groot maar symbolisch bedrag on hold kon zetten.’

‘Ze heeft dat op een politiek creatieve manier gedaan en ik weet dat daar veel kritiek op is, maar ik meen dat er grotere bedreigingen voor de rechtstaat zijn dan deze politieke daad van Zuhal Demir. Ik kan daar begrip voor opbrengen en het haar zelfs vergeven indien ik hier de rol van biechtvader zou toebedeeld krijgen.’

Edingburgh

Rik Torfs neemt het op voor Demir: ‘Als biechtvader zou ik deze politieke daad vergeven’