De meest onzelfzuchtige vorm van liefde, schrijft Kierkegaard, is degene die we voelen in onze warme herinneringen aan geliefden die niet meer onder ons zijn. De mooie uitwerking van deze overtuiging staat te lezen in het voorlaatste hoofdstuk van het in 1847 verschenen Wat liefde doet.

Kierkegaards redenering steunt op de gedachte dat we van onze doden niets meer te verwachten hebben. Het is misschien de enige vorm van mensenliefde waarbij geen quid pro quo aan de orde is, besluit de Deense filosoof. Zie me graag terug: van wie er niet meer is, kunnen we het echt niet langer verlangen.

Zoom

Ik moest aan Kierkegaard denken toen ik de ontroerende Notes on Grief zat te lezen die de Nigeriaans-Amerikaanse schrijfster Chimamanda Ngozi Adichie onlangs publiceerde naar aanleiding van het overlijden van haar vader. James Nwoye Adichie stierf op 10 juni 2020, 88 jaar oud, aan de gevolgen van een nierziekte. Voor 11 juni stond een afspraak bij de specialist genoteerd.

De dood sloeg onverwachts toe. Drie dagen voor zijn overlijden hadden vader en dochter nog samen gelachen, tijdens de wekelijkse Zoom-bijeenkomst van de over de hele wereld verspreide familie. James Adichie en zijn vrouw Grace hadden zes kinderen, die allen in verre buitenlanden wonen.

Wiskundige, katholiek, vader

James Adichie was een wiskundige, de eerste prof statistiek in zijn land. Na studies in Londen en Berkeley, waar hij zijn proefschrift behaalde, keerde hij in 1966 naar zijn geboorteland terug. Hij kon meteen opnieuw aan de slag aan de University of Nigeria in Nsukka, de campus waar zijn schrijvende dochter opgroeide. Hij bleef er tot aan zijn pensioen werken. Zijn echtgenote werd er de eerste vrouwelijke pedel.

Kort na James’ terugkomst in zijn thuisland brak in Nigeria een burgeroorlog uit. De eerste waarvan ook bij ons de wrede gevolgen op televisie te zien waren: hongersnood in Biafra, de staat in het Zuidoosten van Nigeria die zolang de oorlog duurde (1967-1970) onafhankelijk was. Het was een strijd tussen etnische groepen met verschillende religies. De Igbo, waartoe ook de Adichies behoorden, waren christelijk. Tot aan hun dood bleven James en zijn vrouw diep overtuigd katholiek.

Verplicht voer

In de wereld van Google en Wikipedia zal James Adichie alleen maar bekend zijn als de vader van een schrijfster die over de hele wereld vertaald en gelezen wordt. We kennen hem omdat we haar kennen. En we kennen haar vooral door twee opgemerkte Tedx-lezingen die ze het voorbije decennium gaf: ‘The Danger of a Single Story’ (2009) en ‘We Should All Be Feminists’ (2012). (Voor de liefhebbers: Beyoncé nam een deel van die laatste lezing op in haar hit ‘Flawless’. Chimamanda Ngozi Adichie was op slag een ster.)

Vooral ‘The Danger of a Single Story’ zou verplicht voer mogen zijn op middelbare scholen. Kijk en raak overtuigd door het charisma van een jonge vrouw die op dat moment een rolmodel in wording is. Aan de hand van verhalen uit haar eigen leven maakt Adichie ons duidelijk hoe we ons met z’n allen schuldig blijven maken aan generaliseringen. En hoe die generaliseringen ervoor zorgen dat we de mensen niet zien zoals ze echt zijn. We spreken over ‘Westerlingen’ en ‘Afrikanen’ alsof die twee groepen werkelijk zo homogeen zijn als sommigen dromen.

Drie romans, vele verhalen

De boodschap van ‘The Danger of a Single Story’ zit ook in Adichies drie romans: Paarse Hibiscus (2004), Een halve gele zon (2006) en Amerikanah (2013). Ze zijn alle ook in het Nederlands vertaald en uitgegeven bij De Bezige Bij. Stuk voor stuk aanraders. De laatste misschien nog het meest. Adichie kreeg er in 2013 de prestigieuze National Book Critics Circle Award for Fiction voor.

Adichie schrijft in wezen klassieke fictie, ingebed in de Angelsaksische traditie van de realistische, psychologisch uitgewerkte roman. Haar personages hebben allemaal een eigen particulier verhaal, dat speelt tegen de achtergrond van een politiek instabiel Nigeria. Het Nigeria van de burgeroorlog die ook het leven van haar ouders bepaalde.

Rouwboek

Notes on Grief, 85 pagina’s lang, verdeeld in 30 korte hoofdstukjes, sluit meer aan bij Adichies essays dan bij haar romans. Het is ook geen fictie. Chimamanda’s vader is echt dood. De pijn van zijn dochter is meer dan reëel. Zo reëel dat de taal tekort lijkt te schieten bij de verwoording ervan.

Dat is een motief dat in alle rouwboeken voorkomt. Roland Barthes noemt het in het rouwdagboek dat hij bij de dood van zijn moeder schreef een probleem van integratie. Onze taal en onze cultuur houden ons voor dat er een algemeen patroon bestaat dat elke rouwende volgt, in de fasen die experts ons voorspellen.

En toch: wie eenmaal tot rouwen gedwongen wordt, botst al snel op de grenzen van het voorgestelde patroon. ‘We don’t know how we will grieve until we grieve’, schrijft Chimamanda. Dé rouw bestaat niet, enkel mijn rouw, en die is voor iedereen anders. ‘I have mourned in the past’, besluit ze, ‘but only now have I touched grief’s core.’

Rouw is een werkwoord

De rouw van Chimamanda is van alles tegelijk. Woede om troost die niet gemeend is. Pijn omdat de werkelijkheid van de dood zich nooit laat verdringen. Angst om gek te worden van verlatenheid. Paniek omdat dezelfde realiteit telkens terugkomt: ‘he is gone’. Maar ook: de hoop dat geen dag ooit erger kan aanvoelen dan die van 10 juni 2020. En blijdschap om de zalf van de gedeelde humor.

Ook dat heeft Notes on Grief gemeen met al die andere rouwboeken die ik de voorbije paar jaar las. Het maakt duidelijk dat rouwen een proces is, allesbehalve rechtlijnig en eenduidig. Het begint bij onbehandelbare pijn en streeft naar een of andere vorm van verwerking. Rouw ligt dicht bij liefde: dat is ook een werkwoord.

Tussen elegie en eloge

Aan het eind van Notes on Grief weigert Adichie de gemakkelijke oplossing van een berustend einde. Haar laatste hoofdstuk telt één enkele zin, die niets verbloemt: ‘I am writing about my father in the past tense, and I cannot believe I am writing about my father in the past tense.’

Rouwboeken zijn tegelijk elegie en eloge: ze treuren en zingen de lof. Het portret dat Chimamanda Ngozi Adichie tekent van haar vader, is ontroerend mooi, hoe pijnlijk ook.

Kort na het overlijden van haar vader, stuurt een vriend haar een brief met daarin een zin uit een van haar eigen romans: ‘Grief was the celebration of love, those who could feel real grief were lucky to have loved.’ Kierkegaard zou het er roerend mee eens geweest zijn.

eloge

De liefde voor onze doden