Ooit ontving ik een brief van Thierry Baudet met als aanhef ‘Aan Oswald Spengler.’ Kennelijk zien sommigen mij als Spenglers opvolger in de Lage Landen. Het komt vast door de titel van mijn debuutboek, Avondland en Identiteit (2015). In deze column neem ik u mee in mijn omgang met zowel Spengler als Walter Benjamin en de relevantie van hun inzichten voor de wereld van vandaag.

Twee visies op de toekomst van het Westen

Kijken we naar de politiek-maatschappelijke ontwikkelingen vandaag, dan ziet de wereld er grimmig uit. Grote groepen burgers worden al decennia niet meer gehoord. Denk maar aan de populariteit van Pim Fortuyn of de opkomst van de Gele Hesjes. Nederland kent een woningcrisis, een immigratiecrisis en is een narcostaat.

Europa verliest in rap tempo haar geopolitieke relevantie en de inflatie plus het beleid van de Europese Centrale Bank maken sparen voor de toekomst een moedeloos vooruitzicht. Ook de woke-censuur en de cancel culture zijn aan de winnende hand. Het wordt vrije geesten onmogelijk gemaakt rond te komen, klanten worden weggepest en werkgevers worden geïntimideerd.

Het is duidelijk dat Europa in een zeer ernstig en mogelijk onomkeerbaar verval is. Dit maakt Oswald Spenglers hoofdwerk, De ondergang van het Avondland, ontzettend relevant. Maar ook het werk van zijn tijdgenoot, de Duits-Joodse cultuurfilosoof Walter Benjamin is bijzonder boeiend in dit licht. Beide auteurs hebben ons iets te zeggen over de wereld die zich voor onze ogen ontwikkelt.

Spengler: culturen als levensvormen

Spengler (1880–1936) is de stichter van cultuurpessimisme als filosofisch genre. Volgens hem bestaan culturen als wezenlijk van elkaar verschillende levensvormen. Zoals een plant ontkiemt vanuit een zaadje en uiteindelijk verdort en sterft, zo volgen culturen de levenscyclus van opgaan, blinken en verzinken.

De westerse cultuur omschrijft hij als een faustische cultuur, vernoemd naar de mythische figuur Faust. Die verkocht zijn ziel aan de duivel om de natuurlijke beperkingen van lichaam en geest te overstijgen. De westerse cultuur trotseert alle begrenzingen die de natuur aan haar oplegt. En ze wil zich uitbreiden in alle windrichtingen, hunkerend naar een oneindige ruimte. Dit uit zich bijvoorbeeld in ruimtereizen. Maar dit rusteloze streven naar oneindige uitbreiding put de westerse cultuur uit. Daarmee ligt de ondergang van het Westen al besloten in haar eigen aard — deze ondergang zou onafwendbaar zijn.

Spengler poneert dat in een gestabiliseerde democratie de rijken altijd aan de touwtjes trekken, hoewel het volk beslist ‘voor de vorm’. Politiek gaat dan hoofdzakelijk over geld en inkomstenverdeling. Volgens hem duurt dit nooit eeuwig: vroeg of laat blijkt politiek te gaan over de aard en identiteit van de natie zelf. Zelfs binnen de klasse van de allerrijksten ontstaat dan een breuklijn en dient zich vanzelf een charismatische figuur aan. Deze figuur is een caesar die alle ideologie en academische vormelijkheid aan de kant schuift en die pragmatische machtspolitiek bedrijft vanuit de eigen wil.

Pragmatische machtspolitiek

De Romeinse veldheer Julius Caesar was een aristocraat die zich opwierp als volkskampioen en door velen zo werd gezien. Spengler schetst hem als tegengesteld aan de theoretische mens, als iemand die nóóit politiek bedreef op basis van ideologische programma’s. ‘Hij gelooft niet in grote woorden, noch in waarheid als richtlijn van integere politiek’, aldus Spengler, die stelt dat ‘de staatsman van de toekomst waarheid en onwaarheid achter zich laat’. Omdat het hier gaat om de opkomst en ondergang van beschavingen als biologische organismen, is het idee dat dit type staatsman hoort bij de fase waarin een beschaving terechtkomt.

Spengler schrijft: ‘Zoals het in de negentiende eeuw het Engelse koningschap verging — dat verwerd tot een plechtig en leeg schouwspel — zo zal het in de twintigste eeuw de parlementen vergaan. Het stemgedrag wordt een afgesproken toneelstuk, dat als zelfbeschikking van het volk in scène is gezet.’ Dit klinkt als het hedendaagse kartel.

Daarna zou het volk zich van de vertegenwoordigende instellingen niets meer aantrekken en ‘op de straatstenen zijn eigen lot kiezen’. Dat herinnert aan de rellen die antifa, alt-right en Black Lives Matter in de Amerikaanse binnensteden uitvechten. Ook is er Extinction Rebellion en zijn er schermutselingen tussen antilockdown-demonstranten en de politie. Het geduld van de bevolking raakt op. Hoe kan het ook anders: politieke partijen zijn zich minder van het volk gaan aantrekken — wél hebben ze duurdere spindoctors en professionelere motivatiepropaganda.

Benjamin: de engel van de geschiedenis

Waar Spengler de geschiedenis neerzet als een proces van onontkoombaar verval, daar stelt Walter Benjamin (1892–1940) een optimistische opvatting van tijd tegenover. Benjamin richt zich namelijk op een herwaardering van het joodse messianisme. Hij schrijft vol hoop en verwachting over de ‘engel van de geschiedenis’ en de ‘komst van de verlosser’.

Onder het nazibewind kon hij nauwelijks rondkomen, ondernam een mislukte vluchtpoging en pleegde zelfmoord om uitlevering te voorkomen. Als iemand leefde onder zo’n hopeloze horizon, hoe kon hij dan zoveel hoop opbrengen in zijn geschriften over de geschiedenis? Is zo’n hoop voor ons ook mogelijk, nu wij letterlijk leven in de ondergang van het Avondland?

Benjamin onderstreept de explosieve en ontwrichtende kern van het messianisme zoals het in het jodendom oorspronkelijk bedoeld zou zijn. Namelijk niet als een ‘eindpunt van de geschiedenis’. Dus niet, zoals bij Marx, dat alles via economische wetmatigheden naar de communistische heilstaat werkt. En ook niet zoals bij Spengler, die beschavingen opvat als biologische wezens waaruit een lineaire geschiedenis van verval volgt. Neen, de komst van de messias, de verlosser, moeten we begrijpen als een gebeurtenis die door die mechanische en biologische geslotenheid van historische processen heen breekt (en daar dus niet een ‘logisch eindgevolg’ van is).

De verlosser

Hoe stellen wij ons deze ‘verlosser’ voor? Meerdere invullingen zijn mogelijk, zoals actief revolutionair verzet of passieve, pacifistische berusting. Benjamin wil de spanning tussen deze opties niet oplossen, want hij wil alle opties openhouden. Wél kan een historicus bijdragen aan een messiaans project door zich in te zetten voor de onderdrukten. Dit doet de historicus door de verloren gewaande verhalen te bewaren van degenen die in de brute loop van de geschiedenis zijn vergeten en vertrapt.

Daarmee worden hun herinneringen van de vergetelheid gered en komen hun hoop en dromen alsnog tot verlossing. Ook in zijn eigen geschriften droeg Benjamin snippers en splinters van deze ‘kleine geschiedenissen’ met zich mee. Zijn leven is een historisch venster: een portaal tot de ervaringen van hopeloosheid die velen in hun leven hebben gevoeld, of vandaag ervaren onder de huidige machthebbers. Benjamins verlosser kan niet samenvallen met een Caesar. Dit is omdat de komst van de verlosser per definitie in het verschiet ligt, en omdat Benjamin de kant kiest van de onderdrukten.

Hij duidt de komst van de messias als een gebeurtenis die gesloten historische processen verstoort en openbreekt, overeenkomstig met het joodse geloof dat de verlosser zich op ieder willekeurig moment kan aandienen. ‘Iedere seconde is een mogelijke poort voor de messias’, aldus Benjamin, die ook verwijst naar de ‘engel van de geschiedenis’ zoals afgebeeld door de kunstenaar Paul Klee. Zo bezien is elk moment potentieel messianistisch en een kans om aan de Spengleriaanse aftakelingsgeschiedenis te ontsnappen.

Tot besluit

Het vergelijken van Spengler en Benjamin leert ons dat de kleine man genadeloos wordt verdrukt door blinde machtsprocessen op het wereldtoneel. Precies zoals in de openheid van Benjamins messianisme zien we bij de huidige demonstraties dat sommigen kiezen voor vertier en muziek, en anderen voor meer militante opties, zoals blokkades. Door ons te organiseren en te verheffen, blijft de hoop in leven dat we ooit kunnen terugslaan en niet worden vergeten.

engel van de geschiedenis

Oswald Spengler en Walter Benjamin over de toekomst van het Westen