Hoewel het in Vlaamse media onderbelicht is gebleven, beweegt er de afgelopen jaren serieus wat in Centraal- en Oost-Europa. Sedert 2016 vindt namelijk jaarlijks het zogenaamde Driezeeëninitiatief plaats, beter gekend onder zijn Engelstalige benaming The Three Seas Initiative (3SI). In 2016 vond het 3SI voor het eerst plaats in Kroatië. Opeenvolgende jaren voltrok het gebeuren zich in respectievelijk Polen, Roemenië en Slovenië. Op 19 en 20 oktober 2020 fungeert Estland als gastheer.

Intermarium

Om het Three Seas Initiative beter te begrijpen dienen we eerst een historische context te schetsen, met name dienen we terug te kijken naar het zogenaamde ‘Intermarium’. Het woord Intermarium komt van de Poolse term Międzymorze, bestaande uit twee delen Między (Tussen) en Morze (Zee). Een letterlijke vertaling resulteert in ‘Tussenzeeën’. Indien men de ‘Tussenzeeën’-term latiniseert komt men vanzelf tot het woord Intermarium. De term Intermarium duidt dan ook op de verscheidene zeeën die de Centraal- en Oost-Europese landmassa omsluit. Ten noorden vinden we namelijk de Baltische Zee, ten zuidoosten de Zwarte Zee en ten zuidwesten de Adriatische Zee.

De bezieler achter de idee van het Intermarium is de stichter van de Poolse Tweede Republiek Józef Piłsudski (1867-1935). Door het vlakke terrein van Oost-Europa was het gedurende de gehele geschiedenis veelvuldig de scene van bloedige oorlogen tussen historische grootmachten. Piłsudski zag in een samenwerking tussen verscheidene Oost-Europese staten in de vorm van een confederaal model een tegengewicht tegen de imperialistische neiging van voornamelijk het Duitse Rijk en Russische Keizerrijk (en later de Sovjet-Unie). Het ambitieuze idee van Piłsudski had echter weinig kans van slagen. Verscheidene volkeren vreesden immers dat Polen hen zou onderwerpen. Eveneens was er binnen Polen scepsis omtrent het Intermarium-idee. Ondanks het faliekant mislukken van Piłsudski Intermarium bleef het gedachtengoed invloedrijk binnen de Poolse elite. Het dook dan ook verscheidene keren opnieuw op, in zijn meest recente vorm als het Three Sea Initiative.

Hoewel het Three Seas Initiative een duidelijke historische referentie naar het Intermarium bevat, zou het fout zijn te stellen dat het een louter geüpdatet vorm is. Het Intermarium vormt immers meer een project van regionale integratie is, terwijl het 3SI focust op regionale samenwerkingsverbanden.

Europees scepticisme

Heden ten dage is het 3SI een forum bestaande uit: Bulgarije, Kroatië, Tsjechië, Estland, Hongarije, Letland, Litouwen, Oostenrijk, Polen, Roemenië, Slovakije en Slovenië. Het vooropgestelde officiële doel luidt als volgend: ‘The 3SI aims to improve dialogue and economic cooperation between EU countries on the north-south axis, primarily to develop the energy, transport and digital infrastructures of the region, thus contributing to increasing the unity, cohesion and security of the European Union. Cooperation with the United States that shares and supports the aims of the format is also important.‘

Ondanks de nadruk op intra-EU-samenwerking in het officiële discours, bestaat er toch wat wantrouwen vanuit de EU. In Brussel wordt door sommigen immers gevreesd voor een slinkse poging de eenheid van de Europese Unie te ondermijnen. Dr. Łukasz A. Janulewicz (University of Kent) ziet echter weinig realiteit in de ontwikkeling van een anti-EU-blok. Hij stelt dat de deelnemende groep hiervoor te divers is. Zelfs binnen relatief homogene groepen als de Visegrád-landen bestaat er weinig eensgezindheid tussen bijvoorbeeld Tsjechen en Slovaken.

Tevens lijkt het onwaarschijnlijk dat de meer eurofiele Baltische lidstaten mee zouden gaan in een uitgekiende anti-EU-strategie. Deelnemers van het 3SI wijzen er dan ook op dat net het omgekeerde het geval is. De intensievere Centraal- en Oost-Europese samenwerking zou namelijk voor een reductie in ontwikkelingskloof tussen Oost en West moeten zorgen. Opmerkelijk is dat de Europese Unie in recente jaren een meer constructieve houding heeft aangenomen in vergelijking met het prille begin (2016).

Sovjeterfenis

Naast het feit dat het allemaal om EU-lidstaten gaat, behoorde allen in een recente geschiedenis tot de invloedssfeer van de Sovjet-Unie (op uitzondering Oostenrijk na). Door de centralistische aanpak van Moskou, en de mogelijkheid om snel strakke controle te behouden op zijn satellietstaten, zijn quasi alle belangrijke infrastructuurwerken gelegen volgens de Oost-West-as. Met andere woorden werd er voor meer dan een halve eeuw grosso modo enkel gefocust op het aanleggen van pijpleidingen, snelwegen… vanuit het huidige Rusland richting Centraal- en Oost-Europa. Deze erfenis is vandaag nog steeds sterk zichtbaar.

Het is dan ook geen toeval dat de hele opzet van het Tree Seas Initiative net focust op de Noord-Zuid-as. Doel is de vandaag de dag nog steeds grote invloed van Rusland — voornamelijk met betrekking tot energievoorzieningen — te verzwakken.

Een document opgesteld door de Europese Commissie naar aanleiding van het 3SI-forum in Boekarest (2018) stelt de doelstellingen dan ook als volgt:

- Connectiviteit binnen de regio versterken met name op het gebied van energie, transportinfrastructuur en digitale communicatie;
- Stimuleren van de economische ontwikkeling volgens de Noord-Zuid-as binnen de Europese Unie;
- Echte convergentie tussen de EU-lidstaten, met als optiek het versterken van de EU in zijn geheel.

Let hierbij vooral op hoe expliciet ‘pro-EU-formulering’ gebruikt wordt. Niet verwonderlijk, terugdenkend aan de scepsis die Brussel voelt/voelde omtrent intensere de Centraal-/Oost-Europese samenwerking.

EU-middelen

De EU stelt serieus wat middelen ter beschikking, een kleine greep uit het gamma geeft het volgende:

- Het European Investment and Structural Funds (ESIF) stelt 2,5 miljard euro ter beschikking met als doel het verminderen van hiaten tussen stedelijke en landelijke regio’s. Per slot van rekening duurt het reizen in Centraal- en Oost-Europa gemiddeld 4 keer langer dan in West-Europa. Bijgevolg wordt het grotendeel van het bbp dan ook gegenereerd in deze verstedelijkte gebieden rond de hoofdstad;
- Voor de meerjarenbegroting 2021-2027 — waar Charles Michel momenteel over onderhandelt — stelt de EU 42,3 miljard euro voorop. De Connecting Europe Facility (CEF) stelt hierbij het versnellen van digitalisatie en decarbonisatie voorop;
- Opvallend is nog dat 90% van de subsidies voor aardgas naar het Three Seas Initiative gaat.

Bijkomstige bronnen geven alsmede een aantal concrete projecten:

- Verbinden van LNG-terminals in Świnoujście (Polen), Klaipėda (Litouwen) en Krk (Kroatië);
- Aaneensluiten van regionale energienetwerken met de Trans Adriatic Pipeline (Pijplijn van de Turks-Griekse grens richting Italië);
- Aanhechting van Roemenië’s gasreserves in de Zwarte Zee;
- Mogelijks een watercorridor tussen de Donau, Oder en de Elbe (een idee waar reeds concrete plannen voor bestonden in 1903);
- Implementatie van een zogenaamde Three Seas Digital Highway door middel van glasvezel en 5G-technologie.

Verenigde Staten

Naast de Europese Unie is er een tweede gegadigde voor het 3SI, namelijk de omnipresente Verenigde Staten. Verrassend is dit uiteraard niet. Het Three Seas Initiative biedt immers de perfecte aangelegenheid om de economieën van bondgenoten in Centraal- en Oost-Europa te versterken. Belangrijker nog biedt het door de afhankelijkheid van energiebronnen te reduceren een opportuniteit om Rusland rechtstreeks te treffen. President Trump stelde op het forum in Warschau (2017) in niet miskenbare woorden dan ook het volgende: ‘[The project will] transform and rebuild the entire region and ensure that your infrastructure, like your commitment to freedom and rule of law, binds you to all of Europe and, indeed, to the West.’

Op 15 februari van dit jaar kondigde US Secretary of State Mike Pompeo dan ook aan dat de VS één miljard dollar zou investeren. Logischerwijs gaat volgens The Hill het gros van dit geld richting energiedoeleinden. Men dient deze actie dan ook te bekijken als tegenzet jegens de Nord Stream 2-pijplijn, hetwelk Russisch gas via de Oostzee rechtstreeks naar Duitsland brengt. Het hoeft dan ook niet te verbazen dat de Amerikanen reeds sancties troffen tegen de constructie van deze pijplijn.

TSF

Naast de beloofde investeringen uit de EU en de VS, werd er tevens een kapitaalfonds boven de doopvont gehouden. Het zogenaamde Three Seas Initiative Investment Fund (TSF) zou vandaag de dag om en bij de 500 miljoen euro beslaan, het uiteindelijke doel zou de som van 5 miljard zijn.

Hoewel het meteen duidelijk is dat TSF-fonds niet kan instaan voor alle ontwikkelingsbehoeften, is de oprichting ervan een eerste stap in de creatie van een gunstig ecosysteem. De oprichting ervan moet dan ook bekeken worden met het oog op het aantrekken van privékapitaal, alsmede het combineren van de eerdergenoemde EU-subsidies met andere externe fondsen. Precaire schattingen gaan dan ook uit van een totaal kostenplaatje van 600 miljard euro.

Conclusie

Niettegenstaande het Three Seas Initiative op papier een puur economische aangelegenheid behelst, is het nogal wiedes dat het een serieuze geostrategische component bevat. 3SI kan dan ook makkelijk bekeken worden als een reactie op de agressieve Russische buitenlands politiek van de afgelopen jaren. We denken hierbij in de eerste plaats aan de de facto annexatie van Georgië (2008), annexatie van de Krim (2014), en de talloze schendingen van luchtruimen (bijna 300 keer in 2019)…

Ondanks dat 3SI reeds op serieus wat internationale merites kan rekenen, blijft de vraag omtrent een mogelijk succesverhaal koffiedik kijken. Welke tegenzetten heeft Poetin in petto? Welke houding neemt regionale grootmacht Servië in (toevallig is het dan ook niet dat Servië gedurende de coronapandemie één van de breedst geholpen landen ter wereld was door zowel EU, Rusland als China)? Gooit de coronapandemie roet in het eten van 3SI? Hoe kijkt Turkije naar het initiatief? …

Kortom, het Three Seas Initiative biedt buiten vele — mogelijke — antwoorden op de verzuchtingen van de regio, minstens evenveel vragen. De toekomst zal uitwijzen of het 3SI een schot in de roos zal betekenen of net als Piłsudski Intermarium tot de geschiedenisboeken zal worden verwezen.

ESIF

Three Seas Initiative

Europese coronasteun: financiële kater voor Vlaanderen