Bij het overlijden van Queen Elisabeth II worden we vaak herinnerd aan het Britse koloniale verleden. Toch lijken de reacties van Afrikanen en Aziaten in het Westen negatiever dan die mensen in Afrika en Azië. Deugde er dan toch iets aan het kolonialisme of mogen we dat niet zeggen?

‘Op straat in Kinshasa vroeg een Congolees me ooit: Hoe lang gaat die onafhankelijkheid van ons nog duren? Wanneer komen jullie eindelijk terug?’ Ik wed dat Belgisch auteur David Van Reybrouck deze tekst in zijn briljante boek Congo uit 2010 nu zou weglaten. Het is vloeken in de antikoloniale kerk, waar het eerste gebod luidt dat er niets deugt aan kolonialisme.

De uiterst politiek correcte Van Reybrouck werd hiermee zelfs geciteerd in publicaties over mogelijke positieve neveneffecten van dat kolonialisme. Zoals ‘The Case for Colonialism’ uit 2017, van de Amerikaanse politicoloog Bruce Gilley, hoogleraar aan de Portland State University. Dat begint met: ‘Westers kolonialisme heeft al 100 jaar een slechte naam. Het is hoog tijd dat dogma op de helling te zetten.’

Gilley schreef dat er ‘onvergeeflijke wreedheden’ waren gepleegd in de Europese kolonies, maar dat die misdaden tegen de menselijkheid nog vaker voor en na het kolonialisme hadden plaatsgevonden. Dit artikel leidde tot grote razernij onder collega-academici. Maar liefst 16.000 van hen eisten dat het respectabele vakblad waarin het was gepubliceerd, het stuk weer zou intrekken. Wat ook gebeurde. Gilley werd beschuldigd van ‘white supremacy’. En dat terwijl hij uitgebreid de gelauwerde Nigeriaans-Biafraanse auteur Chinua Achebe had aangehaald, bepaald geen liefhebber van het kolonialisme. In diens laatste boek, There Was a Country uit 2013, stond dat de Britten hun kolonie Nigeria met ‘grote zorg en deskundigheid’ bestuurden, en ‘orde en veiligheid garandeerden’.

Achebe: ‘Je werd niet opgevreten door angst voor ontvoering of armed robbery. We hadden enorm vertrouwen in de Britse instituties. Het Britse recht kon streng zijn, maar het was niet te koop. Dat is nu allemaal anders.’

Er kwam ook steun voor Gilley. Theoloog Nigel Biggar, hoogleraar aan de universiteit van Oxford, schreef een reactie in The Times: ‘Voel u niet schuldig over ons koloniale verleden’. Hij merkte op dat het tegenwoordig verplicht is je te excuseren voor het Britse rijk en gaf voorbeelden van wat er ook goed is gegaan. Zoals de miljoenen Chinezen die zich vrijwillig onderwierpen aan het koloniale bewind in Hongkong, op de vlucht voor het brute geweld van de Culturele Revolutie. Die hebben daar nooit spijt van gekregen.

In rep en roer

Biggar startte een meerjarig studieproject: ‘Ethics and Empire’, bedoeld om de algemene academische overtuiging ter discussie te stellen dat imperialisme uitsluitend slecht en onethisch is. Wetenschappers in Oxford en de rest van de wereld raakten opnieuw in rep en roer over dit ‘foute’ project. Er volgden protestacties, open brieven en boycots, opvallend genoeg vrijwel altijd georganiseerd door politiek actieve linkse academici. Al lieten ook wetenschappers van zich horen die juist de protesten verontrustend vonden.

De vraag of er positieve kanten zaten aan kolonialisme, is niet alleen in academische kringen een doodzonde. De Zuid-Afrikaanse politica Helen Zille, ooit premier van de West-Kaap provincie en burgemeester van Kaapstad, tweette in 2017: ‘Wie beweert dat de erfenis van kolonialisme alléén negatief is: denk eens aan onze onafhankelijke rechtspraak, de infrastructuur van het openbaar vervoer, en de waterleidingen.’

Het wordt eentonig, maar alweer stak er een storm van verontwaardiging op. Zilles eigen partij diende een klacht tegen haar in en het ANC beschuldigde de politica ervan de apartheid terug te willen. Haar politieke loopbaan was voorbij.

Koloniale diaspora

Wikimedia Commons

Brits Indië in het begin van vorige eeuw.

Ook na het overlijden van koningin Elisabeth ging het over kolonialisme. Vooral westerse opiniemakers met roots in de vroegere Britse kolonies, de zogeheten ‘Britse koloniale diaspora’, gingen volledig los in de media. Hun teksten over de rol van Elisabeth in het Britse rijk, zoals te lezen in kranten als de Washington Post en de New York Times, grensden aan regelrechte razernij. Waarbij misschien een rol speelt dat deze links-liberale kranten al sinds de Brexit een niet aflatende guerrilla lijken te voeren tegen Engeland. Die kranten maken dankbaar gebruik van gekleurde opiniemakers uit Engeland, zoals Kojo Koram, jurist aan een Londense universiteit en tevens commentator. Deze zwarte Engelsman schrijft zowel in de NYT als de Guardian en lijkt Engeland te haten uit het diepst van zijn hart.

Op Twitter zorgde onder meer de Nigeriaanse wetenschapper Uju Anya, werkzaam aan een Amerikaanse universiteit, voor flinke ophef. Tijdens de laatste dagen van koningin Elisabeth sprak deze Anya over ‘de bendeleider van een stelend, verkrachtend en genocide plegend rijk’, en zei ze te hopen dat ‘haar pijn ondragelijk was’. Zelfs na heel veel protest, onder meer van haar eigen werkgever, weigerde de Nigeriaanse ook maar één woord terug te nemen.

Schone handen

De Britse monarchie heeft alles behalve schone handen, laten we dat voorop stellen. Iedereen weet dat er inderdaad massamoorden zijn gepleegd, of tenminste gedoogd, en ook dat stelen klopt. Enkele van de grootste diamanten ter wereld zijn in Britse paleizen en kroonjuwelen terug te vinden, ontvreemd uit kolonies als India en Zuid-Afrika. India vroeg na de onafhankelijkheid haar fameuze Kohinoor-diamant terug, maar kreeg niet eens antwoord van het koningshuis. Oud-premier Cameron zou later zeggen: ‘Nee, die krijgen ze niet terug. Voor je het weet is het hele British Museum leeg’.

De huidige Koning Charles II is tevens de nieuwe eigenaar van de allergrootste diamant ter wereld, de Cullinan uit Zuid-Afrika. Met een geschatte waarde van 2 miljard dollar.

Een gekolonialiseerd volk wordt in de eerste plaats vernederd, en het grootste probleem dat dit oplevert, is schaamte. Die schaamte is des te groter als je van die vroegere overheersers afhankelijk bent voor opleiding en broodwinning. Dat zou wel eens kunnen verklaren dat bijna alle auteurs van de huidige tirades over het Britse Rijk en koningin Elisabeth van Afrikaanse komaf zijn, maar daar niet wonen. Sterker nog, ze wonen en werken in het land van hun vroegere kolonisten: Groot-Brittannië. Of in Amerika.

Scheldpartijen bleven uit

In Afrika zelf waren de reacties op het overlijden van koningin Elisabeth veel bedaarder. Publiek en media besteedden er wel aandacht aan, maar scheldpartijen bleven uit. Misschien dat men zich daar beter realiseert dat niet al het kwaad van het kolonialisme komt.

De postkoloniale machthebbers in Nigeria bijvoorbeeld, hebben in de ruim 60 jaar na de onafhankelijkheid zo’n 650 miljard dollar aan olieopbrengsten gestolen, die ze grotendeels in het buitenland parkeerden. Miljard, niet miljoen… Wat had daar niet aan infrastructuur van kunnen worden aangelegd, om nog maar te zwijgen over ziekenhuizen en scholen. En wie weet waren er dan aanzienlijk minder jonge Nigerianen geweest die het land uitwillen: maar liefst driekwart.

Grootschalige studie

Een grootschalige studie van dit jaar onder Afrikaanse jongeren liet zien dat 60% van hen de invloed van vroegere koloniale machthebbers op het onderwijs in hun land positief vindt. Slechts een kwart vindt dat niet. Een meerderheid acht zelfs de invloed van kolonialisatie op hun cultuur en identiteit positief.

Dat suggereert een kloof tussen deze jongeren en eerdergenoemde commentatoren van Afrikaanse komaf in het westen – ook al denken die namens de bewoners van Afrika te spreken. Volgens hen is iedereen die naast het kolonialisme andere oorzaken ziet van de problemen in het hedendaagse Afrika, een racist. En mocht hij zwart zijn, dan is hij ‘gehersenspoeld door de witte man’. Hun mantra en dat van veel blanke westerse intellectuelen luidt: westerse landen zijn rijk en succesvol geworden door kolonialisme en slavernij, Afrikaanse landen zijn daardoor arm gebleven.

‘Kolonialisme heeft van de wereld een totale puinhoop gemaakt’, zei een extreemlinkse Franse vriend die behoorlijk heeft doorgeleerd. Het schuim kwam op zijn mond toen ik me hardop afvroeg of er misschien ook positieve gevolgen bestonden.

Het blijft moeilijk te verteren dat koningin Elisabeth zich altijd zo opvallend stil heeft gehouden over de wandaden van het Britse rijk. In tegenstelling tot bijvoorbeeld koning Filip, die afgelopen juni in Kinshasa diepe spijt betuigde voor wat zijn land in de Congo heeft aangericht. En koning Willem-Alexander, die twee jaar geleden hetzelfde deed in Indonesië.

Maar de Britse monarch heeft zich wel altijd ingespannen om de Commonwealth vooruit te helpen, het Gemenebest van 54 landen, bijna allemaal ooit een Britse kolonie. Zoals een Afrikaan op Twitter zei: ‘Ik steun de monarchie omdat de Commonwealth onze toekomst is. Kolonialisme is het verleden.’

Ethics and Empire

Deugde er dan werkelijk niks aan kolonialisme?