Het Pools Grondwettelijk Hof oordeelde dat de voorrang van het EU-recht op het Poolse nationale recht niet altijd grondwettelijk is. Het Grondwettelijk Hof verwierp dus de voorrang van het EU-recht indien de EU haar bevoegheidsgrenzen overschrijdt.

Op zich niks wereldschokkends want ook de Franse Conseil d’Etat en het Duitse Bundesverfassungsgericht deden dit recent reeds. Zelfs voormalig Duits president en ex-voorzitter van het Duits grondwettelijk hof Roman Herzog waarschuwde al in 2008 voor het usurperen van macht door het Hof van Justitie van de EU (Hvj-EU). Volgens Herzog moest het Hvj-EU worden gestopt. In 2010 noemde Herzog in een opiniestuk de Europese Commissie zelfs schadelijk voor de Europese idee.

Het smeerkaasarrest

De rechtshiërarchie stelt normaal dat internationale verdragen boven nationale wetten gelden. Dit is qua EU-recht de courante procedure sedert het beruchte Van Gend & Loos-arrest. Met het Van Gend & Loos arrest introduceerde het Hof van Justitie van de EEG (een voorloper van de EU) in 1963 het beginsel van de rechtstreekse werking van het Gemeenschapsrecht in de lidstaten. Gevolg was dat de communautaire rechtsorde een rechtstreekse bron van rechten en plichten vormde voor zowel lidstaten als burgers. Met het Francovich-arrest uit 1991 werden lidstaten zelfs aansprakelijk als ze hun wetgeving niet tijdig aanpasten. Door het Smeerkaasarrest van het Belgische Hof van Cassatie uit 1971 werd de Belgische Grondwet ondergeschikt aan het Gemeenschapsrecht. Een trend die snel volgde in andere lidstaten en zo stilaan vanzelfsprekend leek in het EU-recht.

Het Pools Grondwettelijk Hof stelt nu dat Poolse wetten voorrang kunnen krijgen over wetgeving uit Brussel als de EU niet uitdrukkelijk bevoegd werd dankzij de Europese verdragen. De beslissing volgt amper één dag nadat het Hof van Justitie van de EU een Pools verzet in dit lopende dispuut tussen Warschau en de EU van de hand wees.

Controversiële rechter in Polen

Op woensdag verwierp Rosario Silva de Lapuerta, de vicevoorzitter van het HvJ-EU, het verzet van de Poolse regering tegen de beslissing van het HvJ-EU betreffende de Tuchtkamer van het Hooggerechtshof in Polen. Het argument van de Spaanse voormalige staatsadvocaat en dochter van een fascistische minister onder het Francoregime was dat de voorrang van het EU-recht op het recht van de lidstaten een vaststaand principe is.

Op 14 juli oordeelde het HvJ-EU dat Polen onmiddellijk de wetten betreffende de Tuchtkamer van het Grondwettelijk Hof moest opheffen. Polen vroeg opschorting en onderzoek door het Hof. Die aanvraag verwierp Silva de Lapuerta afgelopen woensdag. De Spaanse rechter haalde daarbij de rechtvaardiging aan dat ze als vicevoorzitter onafhankelijk kan beslissen over opschorting, uitvoering of andere maatregelen.

Silva de Lapuerta is ondertussen in Polen een zeer controversiële rechter. In 2018 weigerde ze de uitlevering van een drugsdealer door Ierland aan Polen. Ze was tevens verantwoordelijk voor het arrest betreft de volgens de EU onwettige zuivering van het Pools Grondwettelijk Hof via een Tuchtkamer. En in 2021 veroordeelde ze bovendien Polen tot het sluiten van een bruinkoolmijn met elektriciteitscentrale te Turow.

Subsidies en covid-steun

De Europese Commissie en het HvJ-EU meenden dat ze met politieke druk en dreigementen de Poolse regering in de pas konden laten lopen. De Poolse premier Mateusz Morawiecki vroeg echter het Pools Grondwettelijk Hof om de beslissing van het HvJ-EU dat EU-recht voorrang heeft op Pools recht te onderzoeken. De beslissing werd uitgesteld in de hoop dat de EU het dreigement EU-subsidies en covid-steun in te houden niet zou uitvoeren. Toen de Europese Commissie EU-geld begon te bevriezen pakte het Grondwettelijk Hof uit met haar arrest. 12 van de 14 Poolse rechters besloten dat de suprematie van het EU-recht niet noodzakelijk het geval is.

‘De poging van het Hof van Justitie van de EU om zich te mengen in de Poolse gerechtelijke systemen schendt de regels die voorrang verlenen aan de Grondwet en de regels die de soevereiniteit respecteren in het proces van de Europese integratie’ viel te lezen in het arrest.

De EU ging zelfs zover dat ze de wettelijkheid van het Poolse Grondwettelijk Hof in vraag stelde omdat de regeringspartij Recht en Rechtvaardigheid (PiS) te veel controle zou uitoefenen over het hoogste gerechtshof van Polen. Tegen de politieke benoeming van ex-politici in het Belgische Grondwettelijk Hof had de EU dan weer geen bezwaren. Ook het Spaanse Grondwettelijk Hof dat democratisch verkozen Catalanen liet opsluiten en vervolgen stond nooit ter discussie. ‘De voorrang van het grondwettelijk recht over andere bronnen van wetgeving komt recht uit de Grondwet van de Poolse Republiek’ verklaarde regeringswoordvoerder Piotr Muller op Twitter na het arrest.

Door een wesp gestoken

Wat de Poolse rechters vooral nakeken was de compatibiliteit met de Poolse grondwet van de EU-verdragen die de Europese Commissie gebruikt om de lidstaten aan te pakken qua het respecteren van ‘de rechtsstaat’. Het arrest van het HvJ-EU uit maart beweerde dat de EU de lidstaten kan verplichten om bepaalde voorzieningen in de nationale wetgeving te negeren zelfs qua grondwettelijk recht. Ondertussen blokkeerde de EU miljarden euro’s covid-steun omdat Warschau volgens Brussel de rechtsstaat niet respecteert.

Ondanks het eigenlijk juridisch weinig verrassende arrest reageerde de EU als door een wesp gestoken. De Europese Commissie bracht direct een mededeling uit. De Europese Commissie beweert drie basisprincipes te verdedigen: het monetaire beleid van de EU is een exclusieve bevoegdheid, EU-recht heeft voorrang op nationale wetgeving en arresten van het Hof van Justitie van de EU zijn bindend voor alle nationale rechtbanken. Alle drie gezagsargumenten.

Wat het Poolse Grondwettelijk Hof echter stelde is dat artikel 1 en artikel 19 van het Verdrag betreffende de Europese Unie (VEU) problematisch kunnen zijn. Artikel 1 verwijst naar het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie (VwEU) voor de bevoegdheden die de EU kreeg. De Poolse rechters zeggen overigens nergens dat Pools recht voorrang heeft op EU-recht. In de argumentatie schrijven de Poolse rechters dat wat betreft artikel 1 de EU-instellingen verder gaan dan de bevoegdheden die de Poolse Staat hen overgedragen heeft in de EU-verdragen.

Artikel 19 gaat over het Hof van Justitie van de EU in Luxemburg en haar bevoegdheid, namelijk ‘de eerbiediging van het recht bij de uitlegging en toepassing van de Verdragen’. De Poolse rechters argumenteren dat hier nergens bevoegdheid gegeven werd om rechters in Polen te benoemen of zich te mengen in de benoeming of werking van Poolse rechtbanken.

De nuance totaal verloren

Kortom: het Pools Grondwettelijk Hof heeft dus slechts geoordeeld dat een deel van de Europese verdragen zich op die onderwerpen niet verdraagt met de Poolse grondwet. Nergens stelt het Grondwettelijk Hof dat het Pools recht boven Europees recht gaat. EU-recht kan slechts boven nationaal recht gaan, als de EU daarbij is gebleven binnen de haar door de lidstaten verleende bevoegdheden. Dit is het ulta vires principe. Indien de EU die grenzen overschrijdt (dus ultra vires in plaats van intra vires optreedt), kan EU-recht nooit boven nationaal recht gaan. Het Grondwettelijk Hof verwierp dus de voorrang van het EU-recht in de gevallen dat de EU-bevoegheidsgrenzen zijn overschreden.

Uiteraard ging die nuance compleet verloren in al de activistische reacties van twee groepen: de EU-rechtspecialisten en de tegenstanders van de huidige conservatieve Poolse regering. Ook de Europese Commissie lijkt het dispuut op de spits te willen drijven. Het begint zelfs veel weg te krijgen van een power trip in hoofde van Commissie-voorzitster Ursula Von der Leyen.

EU recht

Poolse rechters oordelen helemaal niet anti-EU-recht