In deze aflevering van Doorbraak Radio spreekt David Geens met Britt Vande Walle, onderzoekster aan het Instituut voor de Overheid van de KU Leuven, en Wouter Wolfs, docent vergelijkende en internationale politiek aan de KU Leuven. Beiden verdiepen zich in de kenmerkende particratie in België en haar impact op de democratische legitimiteit. Wat stelt de volksvertegenwoordiging in België nog voor? In hoeverre kan je als parlementslid nog wegen op het beleid en controle uitoefenen op de regering?

Particratie en uitholling van de volksvertegenwoordiging

Volgens de Belgische Grondwet vormt het parlement de kern van de macht. In de praktijk ligt de machtsconcentratie eerder bij de uitvoerende macht, die op haar beurt gedomineerd wordt door de politieke partijen. Het zijn immers de partijhoofdkwartieren die de beslissingen nemen, niet zozeer de parlementsleden. Deze particratie heeft vanzelfsprekend een impact op de positie van het parlement en de rol van de parlementsleden. ‘Een land moet niet bestuurd worden door partijvoorzitters, maar door verkozen volksvertegenwoordigers,’ aldus Vande Walle. ‘De democratische legitimiteit komt in het gedrang, wanneer het principe van checks and balances in de problemen komt.’

‘Het politieke systeem heeft nood aan inhoudelijk sterke en onafhankelijke parlementsleden, die meer zijn dan alleen maar een spreekbuis van een politieke partij,’ vult Wolfs aan. ‘Parlementsleden moeten vrij en kritisch over het beleid kunnen nadenken en de regering controleren.’ In een moderne democratie hebben politieke partijen twee belangrijke taken: vertegenwoordigen en besturen. Vooral vanuit deze laatste behoefte ontstaat een particratie. Een partij die in de regering zit, wil immers zo weinig mogelijk tegenstand krijgen vanuit het parlement. Kritische parlementsleden vormen een risico voor de stabiliteit van de regering. Daarom komen er duidelijke afspraken, die dan vastgelegd worden in een uitgebreid regeerakkoord.

Rol van de politieke partijen

‘Het grootste probleem is niet het bestaan van de politieke partijen, maar hun dominantie in het politieke besluitvormingsproces,’ legt Vande Walle uit. Politieke partijen ontstonden om de belangen van de burgers te vertegenwoordigen, beleid uit te stippelen en strijdpunten te formuleren – belangrijke taken waarbij de belangen van de burgers centraal staan. De partij werkt als een doorgeefluik in twee richtingen: bezorgdheden van burgers meenemen in het beleid, en regeringsbeslissingen aftoetsen bij de burgers.

Deze band met de maatschappij is doorheen de jaren sterk afgenomen. Dit vertaalde zich in dalende ledenaantallen en het verlies van de maatschappelijke basis. Politieke partijen hebben dit deels gecompenseerd door zich sterker te gaan hechten aan de overheid, zowel voor financiering als voor besluitvorming.

Afhankelijkheidsrelatie

Daarnaast zijn de parlementsleden steeds afhankelijker van de partijleiding. ‘Enerzijds is de plaats op de lijst die een kandidaat krijgt, bepalend voor de kansen om in het parlement te komen. Anderzijds financieren politieke partijen vaak een groot deel van de campagne-uitgaven van hun kandidaten,’ verduidelijkt Wolfs.

‘Hierdoor ontstaat er een enorme afhankelijkheidsrelatie tussen de kandidaat en de partij, waardoor de parlementsleden wel in de pas moeten lopen.’ Daarnaast heerst onder parlementsleden de mentaliteit dat er wordt verwacht dat je doet wat de partij vraagt.

Desillusies

De sterke partijdiscipline en het gebrek aan erkenning leiden tot heel wat desillusies bij de parlementsleden: ze verlaten het parlement om te gaan werken op een kabinet, compenseren hun gebrek aan invloed met een lokaal mandaat of stappen helemaal uit de politiek. Naast het gebrek aan erkenning door de partij, gaat er ook (te) weinig aandacht van de media naar inhoudelijk parlementair werk.

Journalisten focussen liever op conflicten, die veel clicks en likes opleveren. ‘Als een parlementslid een onafhankelijk standpunt inneemt, wordt dat vaak geframed als barsten in de meerderheidscoalitie of als gerommel binnen de partij. Terwijl dat net gezond is,’ betreurt Wolfs. ‘Meer nog, de kritische houding van parlementsleden is net hun bestaansreden,’ vult Vande Walle aan, ‘maar elk kritisch woord wordt door de media uitvergroot’.

Oplossingen op korte termijn

Het is mogelijk om met een minimum aan inspanningen positieve veranderingen teweeg te brengen door te sleutelen aan de interne organisatie, ondersteuning en financiering van de parlementen. Een parlementslid heeft nu één administratieve medewerker, die amper bezig is met inhoudelijke dossiers, en soms zelfs wordt opgeëist door het partijhoofdkwartier. Dat staat in schril contrast met bijvoorbeeld Duitsland, het Verenigd Koninkrijk en het Europees Parlement.

Met uitzondering van het Rekenhof, bestaat er in België ook geen uitgebreide onderzoeksdienst om parlementsleden te ondersteunen met rapporten en beleidsanalyses, zoals de European Parliamentary Research Service of de Dienst Analyse en Onderzoek van het Nederlandse parlement. ‘Partijfinanciering en inzet van middelen zijn terug een onderwerp van debat in de media,’ merkt Wolfs op. ‘Door een financiële firewall te installeren tussen de middelen en personeel voor de fractie en de dotaties voor de partijen, voorkom je dat ze zomaar worden uitgewisseld. Je kan kandidaten ook rechtstreeks financieren in plaats van via de partij.’

Momentum en druk

‘Het is waarschijnlijk idealistisch om te denken dat de partijen zelf hun macht gaan inperken, maar er is wel een zeker momentum,’ aldus Wolfs. ‘Partijen denken strategisch over de gevolgen van veranderingen in de partijfinanciering. Ze verdedigen wat positief is voor de eigen partij en wat negatief is voor de tegenstrevers. Maar als de veranderingen de individuele parlementsleden ten goede komen, ontstaat er misschien een groter draagvlak in de parlementen.’ Vande Walle wijst op de verantwoordelijkheid die bij de burgers en hun stemgedrag ligt. ‘Burgers zouden beter op kandidaten stemmen dan op een partij. Ze kennen de partijvoorzitters, maar weten niet wie de vertegenwoordigers in hun eigen kieskring zijn.’

‘Het is belangrijk om eerst de representatieve democratie te versterken,’ legt Wolfs uit, ‘alvorens participatieve democratische initiatieven als burgerpanels te gaan promoten. Als de kern niet goed zit, hebben dergelijke initiatieven weinig zin.’ Opteren voor kleinere kieskringen creëert meer problemen dan oplossingen, omdat er dan een tweepartijensysteem ontstaat zoals in het Verenigd Koninkrijk.

Een kans voor het parlement?

De specifieke context van het Belgische communautaire systeem met twee aparte politieke systemen werkt natuurlijk een taalgrensoverschrijdende federale dynamiek allesbehalve in de hand. De fragmentatie van het partijlandschap wordt hierdoor nog versterkt. ‘Formules van minderheidsregeringen zijn een interessante denkoefening als best practice voor de politiek,’ meent Vande Walle. ‘Parlementsleden hebben meer vrijheid en meer macht omdat ze zelf telkens actief een meerderheid moeten zoeken om hun voorstellen goedgekeurd te krijgen. Kijk naar de regering-Wilmes II, die volmachten vroeg én kreeg.’

Natuurlijk zijn er ook potentiële nadelen, waarbij parlementsleden zich zolang het kan zoveel mogelijk willen profileren, door een Sinterklaaspolitiek te voeren zonder globale visie. Maar het blijft een interessant experiment.

Auteur artikel: Lies Verlinden

European Parliamentary Research Service

Wouter Wolfs en Britt Vande Walle over zin en onzin van de particratie