We zitten reeds 15 maand met een regering in lopende zaken, en ondanks een sterk oplopend begrotingstekort lijkt niemand er echt wakker van te liggen. Zelfs een coronacrisis leidt tot politieke spelletjes. Het is ooit anders geweest.

Door de lange politieke patstelling verliest België kostbare tijd. De uitdagingen zijn nochtans niet min: de vergrijzing van de beroepsbevolking die volop bezig is, de oplopende pensioenfactuur (op geactualiseerde basis tot 600 % van het BBP), en het oplopende begrotingstekort (-1,9 % BBP in 2019; – 2,4 % in 2020). Daarbovenop komt er nu nog de coronacrisis en kelderende financiële markten die een nakende recessie doen vrezen.

Apathische reactie

Ondanks dit gegeven wordt zowel in België als het buitenland lauw gereageerd. In 1989 schreef Hugo De Ridder het boek Sire, geef mij 100 dagen. Toen waren 148 dagen een aartslange periode voor een regeringsformatie, maar nu zouden we spreken van een heel vlot verlopen formatie. Het was de regering die Jean-Luc Dehaene vormde met de socialisten voor zijn partijgenoot Wilfried Martens (VIII). De volgende regering was Dehaene I aan de beurt. Die leidde tot de Sint-Michielsakkoorden van 1992 (vierde staatshervorming) en het Globaal Plan van 1993 (herstel concurrentievermogen; sterke reductie overheidsdeficit) waardoor België kon toetreden tot de Europese Monetaire Unie (EMU) na een decennium van financiële kommer en kwel.

Een reden die wordt opgegeven voor de huidige apathie is dat door de staatshervormingen tal van bevoegdheden werden geregionaliseerd: het land blijft dus functioneren. Om die reden zijn ook de Franstaligen ervan overtuigd dat dit niet het einde van de wereld is, en de emotionele reacties met Belgische vlaggen aan de gevels blijven nu dan ook achterwege. Maar dit is slechts schijn: de fundamentele onevenwichten komen op een dag toch opduiken, en dan kan de bom ontploffen.

Vroeger: financiële speculatie

In de jaren ’80 (en in mindere mate de jaren ’90) kon een regeringscrisis wel tot financiële turbulentie op de markten leiden. Het was de tijd van de dubbele Belgische frank. Enerzijds was er de officiële frank waarvan de wisselkoers vooral gelinkt was aan de sterkere Duitse mark, en die diende voor betalingen van het goederenverkeer (import/export). Deze pariteit werd verdedigd door de Nationale Bank (NBB) via interventies op de wisselmarkt (i.e. aankopen Belgische frank wanneer deze onder druk stond), of hogere rentevoeten op de frank.

Anderzijds was er de vrije Belgische frank, die gebruikt werd voor financiële transacties. Vooral bij speculatie tegen de frank kon deze vrije koers sterk verzwakken, en nam de spread tegenover de officiële koers toe. Maar als een regeringsformatie lang aansleepte, en de macro-economische data acheruitgingen, kon de druk op de officiële frank ook toenemen. Met als gevolg hogere rentevoeten om de munt te ondersteunen door de NBB, die nadelig zijn voor de economische groei. Er was ook veel negatieve publiciteit. En die kon soms sterk oplopen. De financiële markten plaatsten toen de politici onder druk om tot een vergelijk te komen.

Duitse eenmaking

In de jaren ’90 nam de druk gevoelig af door de realisaties van de regering-Dehaene I (cf. supra), en het feit dat België deel mocht uitmaken van de girale euro vanaf 1 januari 1999 (chartaal geld vanaf 1 januari 2001). We zijn er trouwens van overtuigd dat de euro er gekomen is als pasmunt voor, maar ook juist door de Duitse eenmaking. De Duitse mark was een heel sterke munt, die continu apprecieerde tegenover zwakkere munten zoals de Italiaanse lire, de Franse frank, de Belgische frank. … Al die munten maakten toen deel uit van het Europees Monetair Stelsel (EMS) dat bestond sinds 1979: de Europese valuta fluctueerden binnen vaste bandbreedten ten opzichte van een spilkoers: 2,25 % voor de meeste, sterke munten en 6 % voor een paar zwakkere munten. De renteverschillen tussen de sterke mark (lage rente) en de andere zwakkere munten waren ook hoog.

Dit veranderde in 1989 door de val van de Berlijnse muur, en de snelle Duitse eenmaking. De Duitse regering voerde snel de pariteit in waarbij één ostmark gelijk was aan één westmark,waardoor de mark sterk verzwakte en de renteverschillen met de andere zwakke Europese munten verdwenen. Immers, Oost-Duitsland was heel zwak, en de West-Duitsters betaalden indirect voor de pariteit doordat de nieuwe uniforme Duitse staat macro-economisch een veel zwakker geheel was. Het duurde een generatie (tot de regering-Merkel) vooraleer Duitsland zich hier doorheen sloeg en weer de sterkste Europese economie werd.

Maar in de jaren ’90 bracht de zwakkere Duitse mark ook soelaas voor de Belgische frank, samen met de maatregelen van het Globaal Plan van 1993.

De Europese Monetaire Unie (EMU)

België heeft geen eigen munt en rentepolitiek meer: het is nu de euro, en de monetaire politiek wordt bepaald door de Europese Centrale Bank (ECB). Als men dus politiek in België niet overeenkomt, hebben de financiële markten geen munt meer om tegen te speculeren. De markten konden bij onzekerheid de Belgische overheidsobligaties (OLO’s) wel nog massaal dumpen, waardoor de langetermijnrente steeg, en ook de renteverschilen met die van andere landen. Het is immers zo dat de kortetermijnrente voornamelijk bepaald wordt door de Centrale Bank, maar de langetermijnrente in principe door de markt.

Als het vertrouwen daalt, worden (staats)obligaties uitgegeven door een land verkocht, en stijgen de rentes en de financieringskosten voor die overheid. Zo steeg tijdens de regeringsformatie van Leterme deze langetemijnrente fors voor Belgisch overheidspapier, ook omdat de Europese schuldencrisis toen losbarstte met Griekenland. Iedereen herinnert zich waarschijnlijk nog de Leterme-kasbons uit 2011 met een looptijd tot 8 jaar. De meeste Belgen kozen voor de brutocoupon van 4 % op 5 jaar.

Kwantitatieve Versoepeling of Quantitative Easing (QE)

Maar ook deze laatste optie van de markt om, indien nodig, haar wantrouwen tegenover de Belgische gang van zaken te laten blijken, is nu sterk gereduceerd. QE is een vorm van directe geldschepping door de Centrale Bank, waarbij deze effecten (zoals staatsobligaties) aankoopt met voor dat doel gecreëerd geld. Er verdwijnt zo schuldpapier op lange termijn uit de markt, en liquiditeiten worden erin gepompt om de economie te ondersteunen. De Amerikaanse Fed was daarmee begonnen juist na de crisis van 2008-2009, en de ECB begon ermee in september 2014 als nieuw instrument van monetaire politiek. Maandelijks kocht de ECB gedurende jaren tot 80 miljard euro vnl. Europees staatspapier, maar ook bedrijfsobligaties.

Dat werd in 2018 eventjes gestopt, maar hernam in november 2019 voor 20 miljard euro per maand. Nadeel is dat de koersen van veel langetermijnobligaties kunstmatig sterk omhoog worden geduwd door de ECB-aankopen, met als gevolg negatieve rendementen (i.e. de investeerder moet voor zijn belegging rente betalen!).

Mooie liedjes blijven niet duren

Het gevolg was dat ook België een mooi cadeau kreeg, en zijn omvangrijke schuld kon herfinancieren met negatieve rentes. En dit ondanks de politieke patstelling en onzekerheid, hetgeen normaliter erg geschuwd wordt door de financiële markten.

Het resultaat is dat België ongestoord zijn gang kan blijven gaan: verslechtering van de macro-economische data, en politici die zich in hun loopgraven nestelen door vooral langs Franstalige kant spelletjes te blijven spelen. Maar op een dag schieten de markten toch wakker. Ook de Europese Commissie zal op een bepaald ogenblik reageren omdat België het groei- en stabiliteitspact niet naleeft. Als de huidige toestand nog lang aansleept, riskeert ons land dubbel en dik afgestraft te worden. De Grieken mochten het meemaken in 2010-2011 na tien jaar blindheid binnen de EMU, alhoewel de toestand daar nog veel erger was.

Europese Monetaire Unie

Apathie bij politieke patstelling