Begin september, nog vóór de officiële opening van het Nederlandse parlementaire jaar (de derde dinsdag van september, ‘Prinsjesdag’), organiseert het opinieweekblad Elsevier (de hoofdredacteur noemt het tegenwoordig ‘EW’ — voor lezers blijft het Elsevier) de HJ Schoo-lezing. Dit jaar werd die verzorgd door de minister van Justitie en Veiligheid, Dilan Yeşilgöz-Zegerius, met een opmerkelijke uitspraak.

‘Visie is als een olifant die het zicht belemmert’

Zij is niet de eerste prominent van de rechts-liberale VVD die de lezing hield. In 2011 sprak Frits Bolkestein, oud-staatsecretaris en -partijleider en van 1990 tot 1998 partijleider.

In 2013 was de beurt aan premier Mark Rutte. De Schoo-lezing wordt beschouwd als podium om ideeën te ontvouwen over politiek en samenleving. Voor Rutte het uitgelezen moment om te verklaren dat hij geen visie heeft. ‘Visie is als de olifant die het uitzicht belemmert.’ Hij voegde eraan toe: ‘Als visie een blauwdruk voor de toekomst betekent, dan verzet alles wat liberaal is in mij zich daartegen.’

Pragmatisch

Hij bedoelde het positief. Sommige politici en politieke stromingen maken alles ondergeschikt aan het verwezenlijken van wat in hun ogen utopische idealen zijn. Alleen is wat voor de een wenselijk is, voor de ander onwenselijk. Hij loste liever pragmatisch problemen op. Het punt is dat zijn huidige vierde regering de gevolgen ondervindt van beleidsmaatregelen die indertijd praktisch leken, maar waarbij niet gekeken werd naar gevolgen voor de langere termijn. Aardbevingsschade in Groningen, de Toeslagenaffaire en het stikstofprobleem zijn de bekendste voorbeelden.

In 2016 hield VVD-minister, en vertrouweling van Rutte, Edith Schippers wél een inhoudelijk verhaal met als titel De paradox van de vrijheid. In 2017 wilde ze niet op de kandidatenlijst en verruilde de politiek voor het bedrijfsleven. De eerste in een rij mogelijke Rutte-opvolgers die afhaakte.

Schippers was de laatste VVD-politicus. Vorig jaar viel de eer aan Sigrid Kaag, partijleider van het links-liberale D66. Zij besloot de formatie extra te bemoeilijken door de politieke cultuur van ‘regelen en ritsen’ die onder Rutte zou zijn ontstaan te hekelen.

Rechtsstaat

Yeşilgöz opende haar lezing door de gekozen datum, maandag 12 september, toe te lichten. Op 12 september 1980 vond in Turkije een staatsgreep plaats. De democratie werd vervangen door een militaire junta. Voor haar familie was dat uiteindelijk reden om naar Nederland te vluchten. Haar vader was een vakbondsmilitant, van Koerdische komaf, die zich sterk maakte voor minderhedenrechten. ‘Nederland gaf (…) wat we in Turkije nooit echt hadden gekend. Veiligheid en vrijheid.’

Zij constateerde dat de rechtsstaat nu in Nederland onder druk staat, maar dat dit weinig burgers kan schelen. Een gevaarlijk iets. Mensen komen op voor wie of wat ze kennen, waar ze een relatie mee hebben. Relaties veronderstellen wederkerigheid. Wie zich aan een aantal geschreven en ongeschreven regels houdt, kan rekenen op hulp. En erop rekenen voor het overige zijn eigen leven in te kunnen richten.

Daarbij stak zij de hand in eigen boezem: de overheid maakte fouten. Met name bij de aardbevingsschade in Groningen en bij de Toeslagenaffaire stond de overheid tegenover de burgers.

Ondermijning door drugscriminelen

Als minister gaat zij over de misdaadbestrijding. Nederland was een spil geworden in de internationale drugshandel. Ze huldigde de agenten en officieren van justitie die ondanks intimidatie en bedreigingen ‘bleven waken, zodat de rest kan slapen’. Zij wees erop dat ook wie enkel in het weekend drugs gebruikt, de internationale drugsbendes in stand helpt houden en dat drugsbendes hun vetes openlijk uitvechten. Nederlanders volgen het Belgische nieuws niet, dus dacht waarschijnlijk maar één aanwezige daarbij aan Berchem.

Een vooruitwijzing naar de vragen uit het publiek. Iemand vroeg zich af of de strijd tegen drugs niet eigenlijk al verloren is en of het probleem beter opgelost kon worden door legalisering van harddrugs. Volgens Yeşilgöz was die strijd nog niet verloren en loste legalisering het probleem niet op. Nederland geldt als doorvoerland. Het merendeel van wat binnenkomt, wordt verkocht in andere landen. De internationale drugskartels, en het bijbehorende geweld, blijven dus bestaan.

Wokisme

Vrijheid van meningsuiting betekent dat je alles mag zeggen, en dat anderen je mogen tegenspreken. Sommige bewegingen dulden geen tegenspraak, en bedreigen daarmee de democratie. Na radicaal islamisme noemde ze nog twee bewegingen die volgens haar gevaarlijk zijn.

De eerste was het wokisme. Volgens haar geen ‘emancipatiebeweging’, maar een beweging die — onder het mom van ‘inclusie’ — mensen wil uitsluiten (‘cancellen’). Wokisten maken de vrijheid van meningsuiting ondergeschikt aan het gevoel gekwetst te worden. Een open samenleving vereist echter open debat. Feiten moeten bepalen wie gelijk heeft, niet meningen.

Complottheorieën

De tweede beweging was die van mensen die complottheorieën en nepnieuws, en daarmee wantrouwen in de overheid, verspreiden. Ze begreep de aantrekkingskracht. De werkelijkheid is gecompliceerd, in een complottheorie is sprake van duidelijke oorzaken en ‘schuldigen’.

Maar is een samenleving gebaat bij mensen die het recht in eigen hand nemen, en daarbij zelfs leraren en zorgverleners bedreigen? Zij noemde Thierry Baudet, die ‘het hondenfluitje inmiddels heeft ingeruild voor een heel blaasorkest’.

Zowel woke als Baudet en Wybren van Haga halen hun inspiratie uit Amerika. ‘Alsof dat het belang van Nederland dient.’ Amerika, het symbool van de vrije wereld, scheerde januari 2021 langs de rand van een autoritaire staatsgreep.

Zij gaf de aanwezigen ‘huiswerk’ mee. In een democratie kunnen burgers zich uitspreken tegen onverdraagzaamheid. Zolang de meerderheid dat doet, maken onverdraagzamen geen kans. ‘Dan hebben we — ik durf het bijna niet te zeggen — groepsimmuniteit.’

Niet origineel

Hoewel bedoeld als compliment, deed Elsevier-hoofdredacteur Arendo Joustra onbewust afbreuk aan haar verhaal door erop te wijzen dat ze een deel van haar zomervakantie opofferde om de lezing te schrijven. Aan het begin van de zomer verscheen de Nederlandse vertaling van een nieuw boek van Francis Fukuyama: Het liberalisme en zijn schaduwzijden. Fukuyama ziet woke en radicaal rechts als bedreigingen voor de liberale democratie. Dat boek staat vermeld in de voetnoten. En Yeşilgöz is de eerste Nederlandse minister die zich openlijk uitspreekt tegen woke. Maar het is niet hetzelfde als zelf met een verhaal komen.

Meerdere bezoekers merkten op dat ze geen concrete maatregelen noemde om de door haar benoemde problemen aan te pakken. Het bleef bij een moreel appel.

Interne democratie

Yeşilgöz riep de toehoorders op zich actief in te spannen voor liberale democratie. Zij pleitte inderdaad consequent voor vrijheid van meningsuiting en discussie. Iedereen mag alles zeggen en vinden (mits wettelijk), vervolgens mag iedereen tegengesproken worden.

Het punt is dat haar eigen partij, de VVD, al meer dan tien jaar interne democratie heeft uitgebannen. Mogelijkheden om tegen de landelijke partijtop in te gaan, verdwenen. Alles werd ondergeschikt gemaakt aan de landelijke VVD (ten koste van plaatselijke en provinciale afdelingen). Landelijk draaide alles eenzijdig om partijleider Rutte. Voor zover er andere sterkhouders waren, dan stonden die op zijn laatst in 2006 op de kandidatenlijst. Vanaf 2010 werden kandidaten geselecteerd op trouw en inschikkelijkheid. Leden deden er niet meer toe.

Dit hoeft u niet van mij aan te nemen. Het is vastgelegd in tenminste drie boeken, geschreven door journalisten van verschillende media: Liberale lessen van Elsevier-redacteur Gerry van der List (2019), een biografie van Mark Rutte door NRC-journaliste Petra de Koning (2020) en een beschrijving van de VVD achter de schermen door NOS-verslaggeefster Wilma Borgman. Politieke redacties van andere media zullen hun bevindingen niet tegenspreken.

Dit proces begon al bij het opstellen van de kandidatenlijst in 2010. Het premierschap van Rutte sterkte de partijleiding in die koers. Herinnert u zich dat de VVD-leden afgelopen juni op het partijcongres het stikstofbeleid van de eigen minister wegstemden? Het beleid waar de landelijke VVD achter stond? Volgens Rutte stond het ontevreden leden vrij om hun partijlidmaatschap op te zeggen.

Monddood

Herinnert u zich eind augustus een VVD-bijeenkomst waarbij de leden kritisch waren over het asielbeleid? VVD-staatssecretaris Eric van der Burg liet leden, en zelfs het aanwezige Kamerlid Ruben Brekelmans, nauwelijks aan het woord. Vervolgens sprak Brekelmans de leden toe alsof het kinderen waren. De aanwezige leden waren alleen overwegend mandatarissen, waaronder wethouders (schepenen) en gedeputeerden (provinciebestuurders).

Rutte is premier sinds 2010. Yeşilgöz werd raadslid in 2014, Kamerlid in 2017, staatssecretaris in 2021 en dit jaar minister. Het voelt vreemd dat zij de burgers oproept tot mondigheid, terwijl zij zelf opklom in het decennium dat de partijtop de leden bij voorkeur monddood maakte.

Bijbedoeling?

U kent het programma Vandaag Inside misschien nog, omdat afgelopen voorjaar door een raar ‘kaars’-verhaal van Johan Derksen bijna van de buis verdween. Het keerde na een paar weken alweer terug. Maandagavond bleek een tafelgast niet onder de indruk van de lezing, zelfs niet van de stellingname tegen woke. Volgens hem was het inspelen op de rechtse onderbuik, zeker nu er binnenkort een opvolger voor Rutte moet worden gezocht.

Dit werd gezegd door Özcan Akyol, in Deventer opgegroeid in een gastarbeidersgezin van alevitisch-Turkse afkomst. Alevieten zijn een liberale stroming binnen de islam, Turkije is een soenitisch (meerderheidsstroming islam) en nationalistisch land.

Joustra stelde Yeşilgöz ‘de vraag die alle journalisten stellen’: of ze Rutte wil opvolgen als partijleider en premier. Zij gaf het antwoord dat alle VVD-politici aangeleerd krijgen van de communicatieafdeling: ‘Er is geen vacature.’

Maar er is momentele wel interne verdeeldheid bij de VVD. Die uit zich ook in het stikstofdossier. Het is een VVD-minister die wil snijden in het aantal veehouders. De achterban kiest partij voor de boeren. Yeşilgöz steunde haar collega-minister. Yeşilgöz steunde en verdedigde in 2018 een klimaatwetsvoorstel, ingediend door linkse partijen.

De tweedeling binnen de VVD begint gelijk te staan aan grote steden tegenover kleinere plaatsen en de regio, tussen links-liberalen en rechts-liberalen en tussen landelijke politici tegenover plaatselijke en provinciale. Yeşilgöz woont in Amsterdam, was eerder actief binnen meerdere linkse partijen en ligt goed bij de landelijke partijtop. Het is te vroeg om te weten wie aan het langste eind trekt. Probeerde zij met deze toespraak aanvaardbaar te blijven voor beide kampen?

Lees hier de tekst van de HJ Schoo-lezing door VVD-minister Dilan Yeşilgöz-Zegerius terug.

EW

VVD-minister noemt woke bedreiging voor democratie