Een van de meest markante schilderijen uit de periode van de Vlaamse primitieven, is Het Oordeel van Cambyses (1498) hierboven afgebeeld, van Gerard David, een jongere collega van de grootmeesters Jan Van Eyck, Rogier Van der Weyden en Dirk Bouts.

Het gaat om een tweeluik, waarin een corrupte rechter wordt gearresteerd en vervolgens als straf levend gevild. Niet echt een aangenaam kijkstuk, zo was het ook niet bedoeld. Het moest namelijk ter waarschuwing (exemplum iustitiae) hangen in de Kamer der Schepenen van het Brugse Stadhuis, waar recht werd gesproken. Interessant detail: rechtsboven zien we de zoon van de veroordeelde, actief als nieuwe rechter en opvolger van zijn foute papa. Niets nieuws onder de zon.

Inteelt

De loges zijn klassieke netwerkplekken, met hun fluistercultuur en geheimhoudingsplicht.

De ironie wil nu dat uitgerekend in Brugge, of all places, weer zo’n fraudeschandaal in gerechtelijke kringen is uitgebroken. Een topmagistraat had, als jurylid in de examencommissie voor magistraten, de vragen doorgespeeld aan de zoon van een bevriend koppel, ook beiden rechters. De jongeman slaagde met glans, maar helaas kwam de fraude aan het licht toen hij als stagiair iets te enthousiast opzoekwerk deed rond de doorgespeelde examenvraag in een advocatenbureau.

Net door hun etiket van onkreukbaarheid cultiveren magistraten hun eigen netwerken, wat hen tot een gesloten, wereldvreemde kaste maakt.

Het verhaal heeft een groot-ons-kent-ons gehalte, hoe kan het anders. De wereld van de Magistratuur blijft een gesloten wereldje met sterke inner circles, net omdat de ‘derde macht’ in ons democratisch systeem per definitie los moet staan van de twee andere machten en eigenlijk ook van de maatschappij zelf. Althans volgens de theorie. Net door hun etiket van onkreukbaarheid cultiveren ze graag hun eigen netwerken, wat hen tot een gesloten, wereldvreemde kaste maakt.

Een bepaalde mate van inteelt is dan onvermijdelijk. Magistraten trouwen met magistraten, hebben magistraten in hun vriendenkring, en maken kindjes die ook rechten studeren en magistraat mogen worden. Ondanks alle fabels over een open ambt en het vermijden van nepotisme. De loges zijn klassieke ontmoetingsplekken, met hun fluistercultuur en geheimhoudingsplicht.

Deze paradox, dat het aureool van onkreukbaarheid de kans op vriendjespolitiek en corruptie doet toenemen, is inherent aan het driemachtenstelsel van een klassieke democratie, waar de rechterlijke macht zich op een eiland bevindt, een ‘splendid isolation’.

De onafhankelijkheid van maatschappelijke tendensen of politieke invloed is echter een vrome illusie. De rechterlijke macht is nu eenmaal een steunpilaar van het systeem, en streeft het status-quo na. Een groot deel van de zogenaamde klassenjustitie is daartoe te herleiden: de neiging van elites om elkaar te beschermen, onder het voorwendsel dat men daarmee de rechtstaat dient. Soms spelen ze ook voor activist en interpreteren ze de wet volgens hun eigen ideologisch frame. Objectiviteit is sowieso een mythe.

Deus-ex-machina

De Witte Mars in 1996: justitie even in nauwe schoentjes.

Overigens is een groot deel van het Belgisch parlementair halfrond advocaat, en van nature al ingebed in het juristenmilieu. Beide hebben belang bij een voor de leek niet te vatten, ‘Romeinse’ rechtsleer waar alleen specialisten nog hun weg in vinden. We worden door juristen geregeerd. Het Staatsblad is een gesloten boek, enkel voor ingewijden, en de burger wordt bewust tot buitenstaander gedegradeerd in deze geheimtaal van de macht.

Af en toe breken dan schandalen uit, en wordt er luid geroepen om ‘de Augiasstal uit te kuisen’. Alles moet transparant worden en eerlijker verlopen. Politiek en justitie komen dan in het vizier. Gelukkig heeft België een grote traditie in het beheer van crisissen, vermits het land zelf één grote crisis is.

We worden door juristen geregeerd. Het Staatsblad is een gesloten boek, enkel voor ingewijden, en de burger wordt bewust tot buitenstaander gedegradeerd in deze geheimtaal van de macht.

Legendarisch is de volksopstand van 1996, met de Dutroux-affaire en de daaruit voortgesproten Witte Mars. Nooit had een nationale betoging zoveel mensen op de been gebracht. Iedereen was kwaad op het systeem, de rechters en de politie, maar de beweging doofde uit als een kaars. Premier Dehaene daalde tijdens die betoging op 20 oktober 1996 letterlijk als een deus-ex-machina per helikopter uit de hemel neer, beloofde hervormingen en bewoog de brave Paul Marchal tot een paar patriottistische uitspraken.

De opgerichte parlementaire commissie beviel in 1998 van een Octopus-akkoord, dat een luik politiehervorming bevatte, en een luik justitiehervorming. Dat laatste had het onder meer over het afschaffen van de levenslange benoeming van topmagistraten, die voortaan een examen zouden moeten passeren. Het is net dat examen van magistraat waarin nu gesjoemeld werd. Begrijp: men kan zoveel hervormen als men wil, maar als de morele reflex afwezig blijft, zal er toch creatief vals gespeeld worden. Meer nog: de hervormingen zijn veelal louter façade om terug naar business as usual te gaan.

Een dubbele boodschap

De ‘Rechtvaardige Rechters’ (gestolen paneel van het Lam Gods): waar zitten ze?

Wat ons weer bij het Brugse verhaal brengt van die weinig subtiele examenfraude. De betrokken magistraat was zo onnozel om die vragen gewoon door te spelen. En de stagiair was zo stom om in het advocatenbureau waar hij stage liep, zijn opzoekwerk te doen. Zijn het alleen de domsten die tegen de lamp lopen? Hebben we ook hier te maken met de 1% die boven water komt, en is dit schandaal een les voor de sjoemelaars om hun zaakjes beter te verbergen?

Magistraten zijn ook maar mensen, dikwijls hypocriet, hebzuchtig, bevooroordeeld. Of gewoon lui en onbekwaam.

In die zin kan het weerzinwekkende tafereel, dat het Brugse stadsbestuur in 1498 liet schilderen, ook gelezen worden als een verwittiging aan de elites dat vooral domme vormen van corruptie zullen worden beteugeld. En tegelijk een boodschap aan de toen opkomende burgerij dat regenten en rechters er wel degelijk morele standaarden op nahouden. Quod non, onthulde een illustere tijdgenoot van Gerard David, Niccolò Machiavelli.

De mythe van de Rechtvaardige Rechters, als waren ze door God zelf uitverkoren voor hun ambt, blijft een vrome leugen. Magistraten zijn ook maar mensen, dikwijls hypocriet, hebzuchtig, bevooroordeeld. Of gewoon lui en onbekwaam. De derde macht is het dubieuze sluitstuk van de democratie. We kunnen politici wandelen sturen, maar geen rechters. Misschien kunnen we de rechtspraak beter uitbesteden aan artificiële intelligentie, en kan het Google-algoritme vonnissen. Wat vermoedelijk niemand onder u een vooruitgang zal vinden. Dus dan toch maar liever af en toe eens een rechter villen, ter exempel. Hamerslag: de zitting is geheven.

examencommissie

Corrupte rechters: niets nieuws onder de zon