Het voorbije jaar was er een om te vergeten. Of net niet? De coronacrisis domineerde uiteraard het hele jaar lang het nieuws, van Wuhan tot vaccin. Maatschappelijke en politieke breuklijnen kwamen bloot te liggen of werden scherpgesteld. We werden geregeerd met volmachten, en dan door Vivaldi. De economie en het onderwijs kregen een klap. De volksgezondheid nog meer. Gloort er licht aan het einde van de tunnel? Wordt 2020 een jaar voor de geschiedenisboeken? Doorbraak blikt terug met bevoorrechte getuigen.

Een van de figuren die opviel is Cathy Berx, gouverneur van de provincie Antwerpen. Wij hadden een gesprek over de rol van de gouverneur, de coronacrisis en verkeersveiligheid.

De rol van de provincies staat al langer ter discussie. Sommigen willen dit bestuursniveau zelfs afschaffen. Hoe staat u hier tegenover?
‘Eerst en vooral mag je de gouverneurs niet verwarren met het provinciebestuur. Wij spelen als commissaris van de federale regering een prominente rol in het kader van crisisbeheer. Ook nu, tijdens de federale fase van de crisis, zijn we het kruispunt tussen de federale overheid – met het nationaal crisiscentrum en het overlegcomité – en het lokale bestuur. Dat wil zeggen dat wij een goed inzicht trachten te krijgen in de lokale problemen met de toepassing van de regelgeving.

Wij vangen die problemen op, trachten ze samen met de burgemeesters op te lossen of escaleren ze naar het juiste niveau met het oog op een globale en gedragen oplossing. De lijst met concrete voorbeelden is inmiddels lang en divers: van opvolging van thuisisolatie en quarantaine, contactonderzoek en bronopsporing bij en voor mensen die moeilijker te bereiken zijn en handhaving, over ruimte voor studenten om te studeren, vuurwerk tot foodtrucks, ijskarretjes…’

Rome als voorbeeld

‘Wij zijn dus geen deel van het provinciebestuur als politieke overheid zoals de provincieraad en deputatie. We zijn wel de commissaris of vertegenwoordiger van de federale en de Vlaamse regering met een sterke link met de lokale besturen. De rol van gouverneur is in die zin heel bijzonder. Hij dateert al van uit de Romeinse tijd. Toen de Romeinen andere gebieden veroverden plaatsten ze daar een gouverneur die verantwoording verschuldigd was aan Rome. Hij zorgde er voor dat de reglementen die Rome uitvaardigde in de buitengebieden werden toegepast. Omgekeerd zorgde hij ervoor dat Rome op de hoogte was van wat er in die buitengebieden omging.’

‘Napoleon heeft zich op dit systeem geïnspireerd om vertegenwoordigers te hebben die de ogen en oren waren van de Keizer. In alle landen van Europa heb je momenteel een vertegenwoordiger van het centrale gezag in de gedecentraliseerde gebieden. In Frankrijk zijn dat de prefecten, in België hebben we de gouverneurs.’

‘De gouverneur heeft dus een totaal andere rol dan de provincie als politiek bestuur dat zich ontfermt over het provinciaal beleid. De meeste landen kennen een subregionaal niveau: een bestuurslaag tussen het centrale en het lokale. Nogal wat problemen zijn immers te groot voor het lokale en te klein voor het centrale niveau. Zolang en in de mate dat er beleidsmatige afwegingen moeten worden gemaakt is het logisch dat het subregionale niveau democratisch gelegitimeerd is en de vertegenwoordigers rechtstreeks verkozen zijn. Alleen onder die voorwaarden kan dat niveau ook belastingen heffen en innen om het beleid te financieren. Dat principe gaat terug op de Magna Charta uit 1215: no taxation without representation.’

Werken in de luwte

‘Voor een aantal zaken is een zekere afstand noodzakelijk om te kunnen weerstaan aan lokale druk. Langs de andere kant moet je voldoende nabij zijn om de context te kennen en te begrijpen. Vlaanderen kan niet van elke gemeente de specifieke problematieken doorgronden. Een provinciebestuur is wat dat betreft beter geplaatst.’

‘Nogal wat dossier overschrijden het gemeentelijke niveau. Het gaat dan bijvoorbeeld om het aanleggen en beheer van fietsostrades, het beheer en onderhoud van waterlopen, gebiedsgericht beleid of het beheer van groen- en recreatiedomeinen. Om fietsostrades aan te leggen is er nood aan een helikoptervisie en een partner die alle betrokkenen bijeenbrengt. Waterbeheer veronderstelt veel expertise. Die bundelen levert synergie en winst voor iedereen op. Net als fietsostrades houden waterlopen zich niet aan grenzen. De provincie overstijgt die, zonder verlies van kennis en is bovendien zeer aanspreek- en dienstbaar voor de lokale besturen.’

‘Een bestuursniveau dat vanuit een helikoptervisie plannen kan uittekenen en verwezenlijken, is echt geen overbodige luxe. Het helpt het hogere beleid waar te maken in de praktijk. Ook naar goede voorbeelden van succesvol domein- en infrastructuurbeheer door provincie Antwerpen moet je niet ver zoeken: het Sportpaleis in Antwerpen, De schorre in Boom, wereldberoemd door Tomorrowland of De Warande. Die laatste was voor Turnhout te groot om dragen. Bovendien gaat de uitstraling ver voorbij de grenzen van de stad.’

Provinciaal onderwijs

‘En dan verwees ik nog niet naar het buitengewoon waardevol provinciaal onderwijs. In 1935 waren het ingenieurs die vaststelden dat goede vorming voor bepaalde profielen totaal ontbrak. Ze hebben de provincie overtuigd om het nijverheidsonderwijs uit de grond te stampen: hotelscholen of land- en tuinbouwscholen waar richtingen worden aangeboden die in de andere netten niet of onvoldoende aan bod kwamen. Andermaal: de gemeenten konden of deden het niet. Het vrije net evenmin. De provincie doet dat wel. En doet dat prima. Daar zijn vriend en vijand het over eens.’

‘Een afschaffing van het provinciale niveau betekent mijns inziens echt wel verlies. De provincie is al bijna twee eeuwen in staat om vanop voldoende afstand en in de luwte zeer mooie dingen te realiseren. Er zijn een aantal zeer specifieke “niches” in de samenleving die tussen de mazen van het net zouden vallen, mochten ze niet door dit bestuur worden opgenomen. Wie in alle objectiviteit en wars van ideologie de kosten-batenanalyse maakt, zal moeten erkennen dat die positief uitvalt. De overheadkosten van dit bestuur zijn al bij al beperkt, maar de maatschappelijke meerwaarde is aantoonbaar groot.’

‘Maar wie werkt in de luwte is erg vaak de kop van jut, waarop graag wordt “geklopt“. Zoals je merkt: er zijn veel woorden nodig om de meerwaarde te duiden. Een zoveelste paradox: je hebt de luwte nodig om je doel te bereiken. Net daardoor loop je het risico dat je bestaansreden in twijfel wordt getrokken.’

Antwerpse avondklok

U heeft ons overtuigd. Zoals u al aanhaalde heeft u een grote rol te spelen tijdens de coronacrisis. Wat opviel was het invoeren van een provinciale avondklok in Antwerpen. Dat werd u niet door iedereen in dank afgenomen…
‘Die avondklok maakte deel uit van een geïntegreerd geheel aan maatregelen die tot doel hadden om te voorkomen dat er een al te grote druk op de ziekenhuizen zou komen. Indien het aantal besmettingen in Antwerpen bleef doorstijgen had dit grote gevolgen gehad voor het hele land. Die maatregelen hebben hun effect niet gemist. Je ziet dat de piek eerst werd afgevlakt en dat dan het aantal besmettingen is beginnen te dalen. Het belangrijkste was om een snelle wijziging in gedrag te zien waardoor het fysiek sociaal contact tussen mensen zou worden teruggeschroefd. Wat we vooral zien is dat dit wel degelijk gewerkt heeft.’

‘Die avondklok stond dus niet op zich maar moet in samenhang worden gelezen met de regeling met betrekking tot de horeca. Wanneer je de horeca vervroegd sluit moet je ervoor zorgen dat de mensen daarna – met een glaasje op – niet verder feesten in de publieke ruimte, waardoor de alertheid vermindert. Het naleven van maatregelen verwatert en het risico op besmetting neemt toe. Men vergeet dan al snel om de fysieke afstand te bewaren en mondmaskers op te houden. Er wordt wat luider en geanimeerder gepraat. Kortom, men maakt het té gezellig en dat heeft het virus zeer graag. Voor de volksgezondheid heeft dat echter zware gevolgen.’

‘Hoe kijk ik hier nu op terug? Ik heb dat al gezegd bij de allereerste persconferentie. Als je dit soort beslissingen neemt en je beleeft daar plezier aan, dan ben je niet geschikt voor de functie. Als je dit echter niet doet wanneer het noodzakelijk is in het belang van de volksgezondheid, ben je evenmin geschikt. Met de functie komt een grote verantwoordelijkheid en die moet je opnemen wanneer het nodig is.’

Was er geen mogelijkheid om die maatregelen meer te beperken tot de plaatsen en wijken waar de situatie echt uit de hand liep? Vele landelijke gemeenten voelden zich onterecht getroffen.
‘We hadden heel weinig zicht op gegevens en cijfers om te weten wat waar precies aan de hand was. We hadden geen zicht op de testintensiteit op de verschillende plaatsen. Ik kon niet weten of een relatief laag aantal besmettingen het gevolg was van het feit dat er weinig getest werd dan wel of er effectief weinig besmettingen waren.’

‘Wanneer je strikte maatregelen in een beperkt gebied invoert is het te gemakkelijk om af te zakken naar een plek waar die regels niet gelden. Op die manier verschuif en vergroot je het probleem omdat mensen elders hun avondlijke activiteiten verderzetten. Het gevolg daarvan is dat ze voor een verder verspreiding van het virus zorgen. Dat verplaatsingsgedrag moesten we vermijden en zeker niet aanmoedigen. Vergeet ook niet dat de helft van de nieuwe besmettingen geconcentreerd was in Antwerpen.’

‘Wat ik later overigens heb ontdekt is dat de druk op de ziekenhuizen buiten Antwerpen stad ook bijzonder hoog was. Ik heb in oktober een aantal ziekenhuizen in de Voorkempen bezocht. Daar sprak het personeel niet van een tweede maar van een derde golf. Ook daar was het in de zomer buitengewoon druk op de intensieve zorgafdeling. Ernstig ernstig zieke Covid 19-patiënten vochten er voor hun leven. Vaak ging het om jongere mensen. Ook de druk op de huisartsen was zeer groot.’

Er kwam ook kritiek van grondwetsspecialisten…
‘Dat raakt mij natuurlijk, want ik ben redelijk vertrouwd met onze grondwet en het Europees Verdrag tot Bescherming van de Rechten van de Mens. Ik heb lang vergelijkend staatsrecht gedoceerd en ik geef nog steeds twee vakken aan de rechtsfaculteit van de Universiteit Antwerpen: recht van gedecentraliseerde besturen en een debatklas. Het spreekt voor zich dat we in de crisiscel steeds de nodige afwegingen hebben gemaakt bij het nemen van de beslissingen. Ik houd daarbij steeds zo goed mogelijk rekening met het juridisch kader. Maar het moet snel, vaak te snel, gaan en iedereen is zeer feilbaar. Zeker op zulke momenten.’

‘Er werden twaalf beroepen ingesteld tegen de beslissingen bij de kortgedingrechter en bij de Raad van State (RvS) met het oog op de schorsing van mijn beslissingen. De RvS heeft ons in geen van de gevallen teruggefloten. Hij heeft ook duidelijk beslist dat rekening houdend met de finaliteit – het beschermen van de volksgezondheid en het verminderen van de druk op de ziekenhuizen – sprake was van een evenwichtige maatregel. Het feit dat de RvS in de zomer de beroepen tot schorsing heeft verworpen sterkt mij in mijn overtuiging.’

Catch-22

‘Voor de duidelijkheid: dit is geen vanzelfsprekende maatregel. Ik blijf dat benadrukken. Wij hebben elke keer opnieuw, om de paar dagen, de epidemiologische context en de impact van de maatregelen geëvalueerd. Ik blijf de beslissing ten volle ondersteunen omdat ze effectief en noodzakelijk was. We kampten bovendien met een zogenaamde preventieparadox. Wie doortastende maatregelen neemt, en zo erger voorkomt, krijgt meteen de vraag of het allemaal wel nodig en niet overdreven was. Neem je de maatregelen niet en escaleert de situatie, dan krijg je het verwijt dat je niets gedaan hebt. Een heuse Catch-22. Voor mij gold: better safe than sorry!’

‘Ik wil ten slotte toch ook nog eens duidelijk zijn over de noodtoestand en onze grondwet. Onze grondwet voorziet niet in een noodtoestand. In essentie gaat een avondklok over een zeer tijdelijke beperking van het gebruik van de openbare ruimte, gedurende een beperkt aantal uren van de nacht. Alle fundamentele rechten en vrijheden blijven verder maximaal onaangetast. U mag, ter bescherming van de volksgezondheid, gedurende de nachtelijke uren de publieke ruimte alleen betreden wanneer u er een goede reden voor hebt, m.n. voor een verplaatsing of activiteit die noodzakelijk en niet uitstelbaar is.’

Geen nieuwe maatregel

‘Het was ook geen nieuwe maatregel. De advocaat heeft dat goed verdedigd in zijn conclusie voor de RvS. Bij de maatregelen van 23 maart gold dat je de woning niet mocht verlaten tenzij voor essentiële verplaatsingen, en dat gedurende de ganse dag. Bij mijn besluit was het beperkt tot enkele uren van de nacht en gekoppeld aan de sluiting van de horeca om elf uur. Het samenscholingsverbod handhaven volstond manifest niet om het beoogde doel te bereiken. Er is dus nooit sprake geweest van een uitzonderingssituatie, een noodtoestand, een opheffing van grondrechten. Er was enkel sprake van een beperking van het gebruik van het openbaar domein gedurende die bepaalde uren van de nacht. Al ben ik de eerste om toe te geven dat ook een dergelijke maatregel ingrijpend is en niet zomaar mag en kan worden genomen. Ik ontken ook niet dat een avondklok een vrijheidsbeperking inhoudt.’

‘Toen de burgemeester van Willebroek die maatregel in een andere context wou toepassen hebben de minister en ik hem ook onmiddellijk teruggefloten. De effectiviteit en de proportionaliteit waren in dat geval niet aangetoond. Er zijn andere instrumenten die hij kon inzetten om de problemen die hij wou aanpakken op te lossen. Instrumenten die minder verregaand en te verantwoorden zijn in een democratische samenleving.’

Verkeersveiligheid: prioriteit voor de provincie

Een ander punt dat u na aan het hart ligt is verkeersveiligheid en mobiliteit. U heeft een plan voor een zone dertig in de bebouwde kom in de provincie.
‘Dat is een duidelijk methodologisch standpunt. Ik vind het onaanvaardbaar dat mensen sterven in het verkeer. Verkeersdeelnemers mogen niet geofferd worden op het altaar van een vlotte mobiliteit. Ik aanvaard die zogenaamde collateral damage niet. We moeten er dus voor zorgen dat mensen die zich actief als voetganger of fietser verplaatsen het recht hebben om veilig op hun bestemming te komen. Laat ons het daar over eens zijn.’

‘De beste manier om die doelstelling voor actieve weggebruikers (technische verkeersterm voor weggebruikers die op eigen kracht deelnemen aan het verkeer, i.e. fietsers en voetgangers, WM) te realiseren is de ontmoetingssnelheid laag houden. In de bebouwde kom moet bijgevolg worden uitgegaan van 30 km/u. Dan is de kans op overlijden bij een aanrijding nagenoeg nihil. Dat is het uitgangspunt.’

‘Wanneer de weg zo is ingericht dat de veiligheid van actieve weggebruikers is gegarandeerd, kan je kiezen voor een hogere snelheid. Dat veronderstelt bijv. dat er veilige fietspaden zijn en geen conflicterende kruispunten. Anders geformuleerd: een hogere snelheid is slechts toe te laten wanneer de weginfrastructuur zo is uitgevoerd dat fietsers en voetgangers zich te allen tijde veilig kunnen verplaatsen mits ze zich zelf houden aan de verkeersregels. Dat kan ook betekenen dat er goede alternatieve routes voorhanden zijn, bijvoorbeeld parallelle voet- en fietspaden of een circulatieplan.’

Kan de provincie voor die plannen middelen vrijmaken?
‘U weet dat 90% van de wegen beheerd worden door lokale besturen. Minister van Mobiliteit Lydia Peeters (Open Vld) heeft een redelijk groot budget vrijgemaakt voor een Toolbox Duurzame Mobiliteit om de veiligheid van de lokale weginfrastructuur te verhogen. Lokale besturen kunnen hierop intekenen en met financiële steun relatief eenvoudige ingrepen uitvoeren die deze doelstelling dichterbij brengen. Tot nu toe hebben minder gemeenten dan budgettair mogelijk er gebruik van gemaakt. Ik neem aan en hoop dat de middelen beschikbaar blijven zodat de gemeenten daar alsnog een beroep op kunnen doen.’

‘De provincie zelf zet vooral in op fietsostrades en het bovenlokaal functioneel fietsroutenetwerk. We investeren ook sterk in Verkeersveilige Gemeenten. Dat is een project waarbij gemeenten gedurende een jaar intensief begeleid worden om een diepgaande analyse te maken van de verkeersveiligheid op hun grondgebied. Op basis daarvan kunnen ze een verkeersveiligheidsactieplan opmaken. Overigens, fietsstraten inrichten of kruispunten veiliger inrichten hoeft niet zo veel te kosten. Je kan veel realiseren met een beperkt aantal middelen.’

Draagvlak creëren

‘Het is belangrijk om dit samen met de bevolking te doen. Je moet draagvlak creëren. Dat doe je best door samen met de mensen na te denken over oplossingen in het belang van verkeersveiligheid. Wij zetten ook hard in op platformen om goede voorbeelden te delen. Zo kunnen de lokale besturen die al in het traject zitten hun ervaringen en oplossingen delen met de gemeenten die er nog aan moeten beginnen.’

‘Binnenkort zullen de lokale besturen de snelheidsbeperkingen ook via GAS-boetes kunnen afdwingen. Daardoor belandt de opbrengst van de handhaving bij de gemeente zelf. Zo beschikken die over meer middelen om hun grondgebied verkeersveiliger te maken. ‘

Bestaat de kans niet dat sommige gemeenten dat instrument gaan misbruiken om de stadskas te vullen?
‘Wie zich houdt aan de regels wordt niet op de bon geslingerd. Als het alleen de ambitie zou zijn om de kas te spekken dan zou dat betekenen dat het lokaal bestuur erop speculeert dat de mensen de verkeersregels aan hun laars lappen. Vreemde redenering, niet?

Het doel is om het gedrag zodanig te sturen dat mensen de overtreding niet meer begaan, zodat we met zijn allen, altijd en overal de verkeersveiligheid waarmaken . Er is maar één doel dat echt telt: geen doden en/of zware gewonden meer in het verkeer.’

fietsostrades

Cathy Berx: ‘Je hebt de luwte nodig om je doel te bereiken’