Volgens het Bureau van de Hoge Commissaris van de Verenigde Naties voor de Vluchtelingen werd sinds het begin van de Russische invasie ongeveer een derde van de Oekraïense bevolking gedwongen huis en haard te verlaten. Meer dan zeven miljoen mensen vluchtten naar andere delen van Europa, terwijl eenzelfde aantal binnen het land zelf op zoek ging naar veiliger oorden.

Volgens de Russische autoriteiten kwamen 4,5 miljoen Oekraïners, onder wie 690.000 minderjarigen, in Rusland terecht. De helft van de vluchtelingen zou afkomstig zijn uit de zelfverklaarde republieken Donetsk en Loegansk. Die behoren, volgens de officiële versie van het Kremlin, sinds september van dit jaar tot de Russische Federatie.

Rapport over filtratie

Amnesty International publiceerde op 10 november een rapport over de gedwongen evacuatie van Oekraïense burgers naar Rusland. Hiervoor interviewden medewerkers van de mensenrechtenorganisatie 88 mensen die gedwongen werden te vluchten naar het land van de bezetter. Allen doorliepen een zogenaamde ‘filtratie’. Die bestaat uit het afnemen van vingerafdrukken, foto’s, fouilleren en het doorzoeken van mobiele telefoons. Ondervragingen door de Russische geheime dienst FSB zijn eveneens een vast onderdeel van de filtratieprocedure. In meerdere gevallen volgde daarop willekeurige gevangenneming, scheiding van ouders en kinderen en in enkele gevallen folter. Van de ondervraagden waren 48 personen afkomstig uit de door Russische en separatistische troepen verwoeste stad Marioepol.

Na de filtratie werden vooral mannen tussen 20 en 30 jaar gevangengezet. Maksym (naam gewijzigd) vluchtte met zijn vriendin vanuit Marioepol naar Volodarskogo in de toenmalige Volksrepubliek Donetsk. Op 29 maart 2022 ondervraagden medewerkers van de staatsveiligheidsdienst van de republiek de 28-jarige voormalige Oekraïense politieagent. In zijn interview tegenover Amnesty verklaarde hij later: ‘Een man in uniform sloeg met een knuppel op mijn benen. Hij begon te schreeuwen: “Kom op, vertel me alles!” Daarbij sloeg hij met volle kracht op mijn schouder. Hij trok een plastic zak over mijn hoofd en drukte die vast rond mijn nek. Een van de aanwezigen zei: “We brengen hem naar buiten en maken hem daar van kant.”

Na enkele dagen lieten zij de Oekraïner zonder nadere uitleg vrij en kwam hij via een odyssee door Rusland aan bij de Estse grens. Hier stuurde de FSB hem, na urenlange verhoren, weer terug. Een officier van de geheime dienst raadde hem aan het Russische staatsburgerschap aan te vragen. Maksym zag geen toekomt in Rusland en kon uiteindelijk via Belarus naar Estland ontkomen waar hij zich nog steeds bevindt.

Kinderen gescheiden van hun ouders

Ook minderjarigen werden systematisch gedeporteerd naar Rusland en de zogenaamde Volksrepublieken. Op 20 maart probeerden volgens het rapport twee jongens van vijftien en zestien jaar van een weeshuis in Marioepol naar een deel van de nog onder Oekraïens bestuur staande regio Zaporozje te vluchten. Een militie uit de Volksrepubliek Donetsk hield hen staande en dwong hen naar een kinderziekenhuis in de gelijknamige stad te vertrekken. Ze hield hen er vast, samen met achttien andere minderjarigen, zonder voogden of ouders. De twee wisten na enige tijd, eveneens via Rusland, te vluchten naar een niet nader genoemd EU-land.

In een ander geval werd een elfjarige jongen uit Marioepol tijdens filtratie gescheiden van zijn moeder. Hij vertelde: ‘Ze brachten mijn moeder naar een andere tent waar ze haar ondervraagden. Ze zeiden dat ze me weg zouden brengen van mijn moeder… Ik stond onder shock. Ze vertelden me niet waarheen ze mijn moeder zouden deporteren. Een vrouw van de kinderbescherming in Novoazovsk zei dat ze mijn moeder misschien zouden laten gaan… Ik mocht geen afscheid nemen van mama. Ik heb sindsdien niets meer van haar gehoord.’ Via Novoazovsk kwam de jongen terecht in een kliniek in Donetsk waar zijn grootmoeder hem via een zoektocht op het internet vond. Zijn moeder is nog steeds spoorloos verdwenen.

Eigen graf graven

Een van de meest dramatische interviews in het rapport was die met Yevhen (naam gewijzigd) uit het door de Russen bezette plaatsje Verbovoe in de regio Zaporozje. Ze verdachten de 43-jarige leraar kennelijk ervan informatie te hebben doorgegeven aan de Oekraïense Strijdkrachten. Russische soldaten voerden hem op 25 maart uit zijn huis en brachten hem naar het kerkhof. Daar dwongen ze hem zijn eigen graf te graven. Na deze schijnexecutie werd hij van de ene naar de andere gevangenis gebracht waar hij telkens weer werd ondervraagd en mishandeld. Op 9 april kwam de leraar in een overvolle cel in Olenivka in de Volksrepubliek Donetsk terecht. Van daaruit volgde vijf dagen later een deportatie per vliegtuig met 90 andere gevangenen. Bij aankomst moest de Oekraïner zich uitkleden en zijn naam noemen. Alles werd op video vastgelegd.

Zware mishandeling

Yevhen vertelde aan een medewerker van Amnesty: ‘Na de woorden “kleed je uit” voelde ik rechts een slag, toen links, en ineens van alle kanten, met stokken en laarzen. Ik moest me verder uitkleden terwijl ze bleven slaan en schelden. “Pak je kleren en ren!” En weer regende het slagen.’ In een andere ruimte moest de docent uit Verbovoe samen met andere gevangenen op de grond gaan liggen, het volkslied van de Sovjet-Unie zingen en president Zelenski beledigen. De bewakers liepen daarbij over hen heen. Ze drongen Yevhen de handstand te doen op de betonnen vloer. Om naar de wc te mogen, moesten de gevangenen Russische gedichtjes opzeggen.

Op 15 april moest de leraar tijdens een verhoor zijn broek uittrekken, waarna zij hem bont en blauw sloegen met een soldatenriem. Op die manier dwongen zij hem een brief te ondertekenen waarin hij verklaarde bereid te zijn voor de Russische geheime dienst te werken. Ook in de cel onderging hij, net als zijn medegevangenen, herhaaldelijk zware mishandeling met stokken en tasers. Op 18 april moest Yevhen zijn handtekening zetten onder een verklaring dat zijn verwondingen berustten op een ongelukkige val. Bij die gelegenheid kwam hij erachter dat hij zich op een militair terrein nabij de Russische stad Koersk bevond. De volgende dag werd hij meer dood dan levend in het kader van een gevangenenuitwisseling naar het niet-bezette deel van Oekraïne gebracht.

Aanbevelingen door Amnesty

Het rapport besluit met een aantal aanbevelingen aan de Russische overheid. Dat deze — voorzichtig gezegd — aan dovemansoren zijn besteed en de Russen ze hoogstens als Amerikaanse propaganda zullen afdoen, moge duidelijk zijn. Daarna volgen echter ook raadgevingen voor zogenaamde ‘derde landen’, waaronder de Verenigde Staten. En in mijn optiek geldt hier, op het hoogste politieke niveau, hetzelfde als voor Rusland. Want ondanks de ondersteuning met geld, hulpgoederen en wapens lijkt in Washington de wil een snel einde aan de oorlog te maken niet voorhanden.

Raket in Polen

Een zeer recent voorbeeld van die onwil is de Amerikaanse interpretatie van de raketinslag in Polen op 15 november. Daarbij vielen op het staatsgebied van een NAVO-lidstaat twee doden. Joe Biden was er als de kippen bij om te verklaren dat het onwaarschijnlijk zou zijn dat de raket vanuit Rusland was afgevuurd. ‘De raket die gistermiddag insloeg in het Poolse dorp Przewodów, op de grens met Oekraïne, is een S300-luchtafweeraket afgevuurd door Oekraïne’. Aldus de verklaring van de Amerikaanse president aan de leiders van de G7-landen en de NAVO. Een eerste onderzoek zou erop hebben gewezen dat de raket door Oekraïne was ingezet om een inkomende Russische raket in het grensgebied met Polen te onderscheppen.

Amerikaanse belangen

Ik sprak met de Oekraïense militair Dmytro Paloika over de versie van de Amerikaanse president. Die versie komt wonderbaarlijk genoeg precies overeen met die van de machthebbers in het Kremlin. ‘Luchtafweerraketten exploderen vanzelf op grote hoogte als ze hun doel hebben gemist. Mocht deze zelfvernietigingsfunctie onverhoopt niet functioneren, dan valt er alleen een stuk metaal op de bodem. De inslag door de ontploffing in Polen kan nooit door een luchtafweerraket zijn veroorzaakt’, aldus Paloika. De Donbas-veteraan vervolgt: ‘Het probleem is dat de VS en haar NAVO-bondgenoten na dit incident serieuze stappen zouden moeten ondernemen tegenover Rusland. Als daar dan nog bijkomt dat de Russische raket vanuit Belarus is afgevuurd, staan ze voor een nog groter dilemma wie nu eigenlijk de schuldige is.’

En om dat dilemma uit de weg te gaan, mag Amnesty, als het aan Joe Biden ligt, haar rapporten over deportatie, filtratie en mishandeling van Oekraïense burgers nog tot in lengte van dagen blijven schrijven. De nationaal veiligheidsadviseur Jake Sullivan voerde recentelijk nog vertrouwelijke gesprekken met zijn Russische tegenhanger Nikolaj Patroesjev en een andere topadviseur van Vladimir Poetin. Wat zij bespraken is niet bekend, maar het recente rapport van Amnesty International zal het niet zijn geweest.

filtratie

Deportatie van Oekraïense burgers naar Rusland

Lockdown-lessen: van bier brouwen tot Reinaert de Vos