Een wandeling in het park zou het worden. Op 9 juni hadden de kiezers de kaarten ongebruikelijk duidelijk geschud. Drie dagen na de verkiezingen stelde koning Filip N-VA-voorzitter Bart De Wever als informateur aan. Die begon heel snel een zogenaamde Arizonacoalitie in de steigers te zetten met vijf partijen: N-VA, Vooruit en CD&V aan Vlaamse kant, MR en Les Engagés aan Waals-Franstalige. Op 10 juli vervelde de informateur tot formateur. Er viel zelfs een streefdatum voor het einde van het formatieberaad: 20 september, de dag waarop de Europese Commissie de begrotingsplannen van de lidstaten verwachtte.

We zijn vijf maanden verder. De Vlaamse socialisten hebben, na lang beraad en kennelijk met lange tanden, besloten ‘verder te onderhandelen’, maar het is lang niet zeker of Arizona uit de steigers komt. De Vlaams-nationalistische formateur ploetert voort in het Belgische moeras. Waarom gaat het zo aartsmoeizaam? Waarom duurt het opnieuw zo lang om in België een regering op de been te brengen?

Krachtenveld

In 1986 – het was de tijd dat politicologen niet in radio- en tv-studio’s maar in hun werkkamer te vinden waren en het politieke gebeuren niet becommentarieerden maar bestudeerden – bracht Wilfried Dewachter (KU Leuven) het ‘krachtenveld van de regeringsvorming in België’ in kaart. Uit zijn analyse van de regeringsvorming sinds 1919 distilleerde hij een half dozijn ‘vectoren’ (of factoren) die daar positief dan wel negatief aan bijdragen.

Hoewel zijn ‘multivectoraal model’ na veertig jaar aan enige actualisering toe is, is het uitstekend geschikt om aan de hand ervan de Arizona-queeste door te lichten.

Uitgesloten

Regeringsvorming gebeurt op het veld dat is afgebakend door de rekenkundige meerderheidsmogelijkheden. Een federale regering moet in het federale parlement een gewone meerderheid hebben of, indien ze de grondwet of de bijzondere staatshervormingswetten wil herzien, een tweederdemeerderheid.

In principe komen alle partijen die in het parlement vertegenwoordigd zijn voor regeringsdeelname in aanmerking. In de praktijk is het speelveld minder breed. De politieke elite maakt het kleiner – en bemoeilijkt zo de regeringsvorming. Ze doet dat door partijen uit te sluiten die volgens haar de ‘elitaire consensus’ niet delen. De ‘elitaire consensus’ is het stel waarden en normen die men moet aanhangen om tot de topgroep te behoren en regierungsfähig te zijn. Het gaat om onder meer de instandhouding van België en de monarchie, de liberale rechten en vrijheden, de sociale markteconomie, de Europese integratie en het lidmaatschap van de NAVO. Eertijds zijn op die basis de Kommunistische Partij (vanaf 1947), de federalistische partijen (tot 1974) en de groenen (tot 1999) van regeringsdeelneming afgesneden; vandaag het Vlaams Belang en de PVDA/PTB.

Oppositiekuur

Een partij kan zelf het speelveld verkleinen door aan de zijlijn te gaan staan om zich met een ‘oppositiekuur’ te herstellen van een zware verkiezingsnederlaag. Een oppositieperiode kan bovendien interne verdeeldheid in de partij toedekken. We zijn van mening dat ook dat laatste zeker meegespeeld heeft in de oppositiekeuze van Open Vld en Groen, wellicht ook bij Ecolo, maar minder of niet bij de PS.

Zolang geen van die partijen van koers verandert, staan op het veld waarop een regeringscoalitie kan worden opgetrokken enkel de vijf Arizonapartijen én DéFI (met weliswaar slechts één Kamerlid). Voor zulk een koerswijziging is het nodig dat ze het aantrekkelijker gaan vinden aan de regering deel te nemen dan op de oppositiebanken te zitten.

Sturen en verdelen

Er is inderdaad niets dat een partij meer aanzet tot deelname aan een regering dan de aantrekkelijkheid ervan. Door haar centrale positie in ons politiek systeem stuurt een regering met wetten en besluiten de samenleving. Een regeringspartij zit mee aan het stuur. Ze zit ook aan de knoppen van de macht. En het is macht die politieke partijen nodig hebben om hun programma en maatschappijvisie te verwezenlijken.

Een regering stuurt niet alleen de samenleving, ze is ook de exclusieve verdeler van ‘goederen’. Het gaat om vele honderden – en over een hele legislatuur bekeken enkele duizenden – ‘jobs’: ministers, staatssecretarissen, kabinetsmedewerkers, leidende ambtenaren, regeringscommissarissen, enzovoort. Het gaat ook om miljarden euro aan belastinginkomsten die verdeeld kunnen worden. Zeker, een aanzienlijk deel van de begrotingskredieten (wedden, werkingsmiddelen, pensioenen, …) ligt vast, maar er is ook een deel waarmee ‘gespeeld’ en ’geschoven’ kan worden.

Besparingen

Is er één partij die geen benoemingen wil doen en die geen overheidsgeld wil verdelen, bij voorkeur onder haar kiezers? Natuurlijk niet, tenzij … Tenzij er weinig of geen geld te verdelen is en er, integendeel, bespaard moet worden en/of nieuwe belastinginkomsten gezocht. Dan neemt de aantrekkelijkheid van regeringsdeelname af.

En kijk, we zijn in een tijd waarin er niets te verdelen valt, maar er ten minste 14 miljard euro ‘gevonden’ moet worden, hetzij in besparingen, hetzij in nieuwe belastinginkomsten. Voor een cliënteelpartij als de PS zijn besparingsmaatregelen geen aantrekkelijk vooruitzicht. Geen wonder dus dat ze voor oppositie kiest, niet het minst omdat ze de hete adem van de PVDA/PTB in de rode nek voelt (die adem was er nog niet toen de PS in de jaren ’90 de moed had het ‘Globaal Plan’ van de regering-Dehaene I te steunen, met forse bezuinigingsmaatregelen).

Het lijkt ons niet verboden in de ‘harde’ maatregelen die op de Belgen afkomen, een reden te zien voor de slepende aarzeling van Vooruit op op de Arizona-boot te stappen. In Vlaanderen staan het Vlaams Belang, Groen en de PVDA klaar om het besparingsbeleid van de nieuwe regering én Vooruit aan te vallen.

Programma

Een andere factor die regeringsdeelname en -vorming kan bevorderen, is de programmatorische afstand tussen de partijen. Hoe dichter het programma van twee of meer partijen bij elkaar staat, hoe makkelijker het is een regering te vormen – en omgekeerd.

Sinds het uiteenvallen van de ‘traditionele’ partijen, moeten we ‘partijen’ ook lezen als ‘partijfamilies’. Toen ze nog een grote volkspartijfamilie waren, konden de christendemocraten op basis van de programmatorische afstand kiezen tussen nu eens een liberale dan weer een socialistische regeringspartner.

Guy Verhofstadt is de laatste premier die, van 2004 tot 2007, een regering met twee partijfamilies kon leiden (liberalen en socialisten, met aan Vlaamse kant wel het SP-Spirit-kartel). Sindsdien is het partijlandschap aan het versplinteren en volstaan twee ‘families’ niet meer om een regering te vormen. Bovendien staan de partijen van een zelfde ‘familie’ niet meer zo dicht bij elkaar als voorheen (zie de verschillen tussen Open Vld en MR, en tussen PS en Vooruit). Het verklaart mee waarom het sinds 2007 moeilijker geworden is en langer duurt om met een compromisregeerakkoord een brug te slaan tussen de programma’s van de verschillende coalitiepartijen.

Het Vooruit-mantra van ‘een eerlijke verdeling van de lasten’ is een indicatie van de afstand die de socialisten zien, en die er ook is, tussen hun programma en dat van vooral MR maar ook N-VA. Het is enkel aan de onderhandelingstafel dat de verschillen in een vergelijk overbrugd kunnen worden.

Partijleiding

Een laatste factor in Dewachters ‘krachtenveld van de regeringsvorming’ is de partijleiding, met op kop de voorzitter. Ze bepaalt in hoge mate het programma waarmee een partij naar het formatieberaad trekt. Ze kan bepaalde punten wegmoffelen of bevriezen, zoals de N-VA-leiding met een verdere staatshervorming doet om de vorming van de Arizona-coalitie niet te hinderen. Ze kan bepaalde punten accentueren, zoals Conner Rousseau met de ‘eerlijke verdeling van de lasten’ doet, en zo de regeringsvorming bemoeilijken.

De komende dagen moet duidelijk worden of de verschillende vectoren van het Arizona-krachtenveld in dezelfde richting werken, en formateur De Wever de steigers rond een nieuwe regering kan wegnemen. Laten wij ons intussen herinneren wat de Vooruit-voorzitter op 12 juni aan VTM zei: ‘De hele Wetstraat gaat ervan uit dat wij zomaar meestappen in een regering met N-VA, liberalen en christendemocraten. Maar de kans is klein dat we dat doen. Wij kunnen perfect Vlaams meebesturen en federaal niet.’

formatieberaad

En de formateur, hij ploetert voort