Jaarlijks vloeit er vanuit de Belgische staatskas voor ruim 78 miljoen euro aan directe subsidies naar de politieke partijen. Ondanks een passage in het regeerakkoord daarover, raakte Vivaldi het deze week opnieuw niet eens over besparingen op de partijfinanciering. Politicoloog Bart Maddens (KULeuven) maakt in een scherp boek brandhout van het systeem, maar heeft weinig hoop op verandering: ‘De particratie is de prijs die we moeten betalen voor het in stand houden van dit land.’

Onze partijen zwemmen in het geld, en dus kunnen ze ook naar hartenlust adverteren op sociale media. Vooruit stelde onlangs voor om die politieke advertenties te verbieden. Is dat geen al te doorzichtige poging om vooral die partijen die het goed doen op sociale media te treffen?

Bart Maddens: ‘Ik vind dat geen goed voorstel, omdat we het probleem in eerste instantie aan de inkomstenzijde moeten aanpakken. Het is niet normaal dat Belgische partijen zich op Europees niveau tot een absolute kampioen inzake advertenties op sociale media hebben ontpopt. Ook en vooral buiten de verkiezingsperiode overigens. Maar die partijen zitten nu eenmaal op een berg geld, terwijl die uitgaven tijdens de campagnes zelf geplafonneerd worden.’

‘Wij vinden dat een deel van de overheidssubsidies voor de partijen zouden moeten worden voorbehouden voor inhoudelijk werk, bijvoorbeeld om de studiediensten van de partijen verder te versterken. Daarnaast moeten de fractietoelagen niet alleen sterk verminderd worden, dat geld zou ook in de fracties moeten blijven. Vandaag stromen die centen gewoonweg door naar de partijen.’

Maken digitale campagnes – die elke kandidaat de kans bieden om op relatief goedkope wijze te communiceren met het electoraat – het speelveld ook gelijker, zoals sommige partijen poneren? Bijvoorbeeld omdat niet-traditionele partijen en outsiders zo de kans krijgen om de klassieke media te omzeilen?

‘Dat lijkt me inderdaad het geval. Dat is dan ook een van de redenen waarom ik absoluut tegen een verbod of beperking op dat soort advertenties gekant ben. Laat de vrije markt van de opinievorming maar spelen.’

U kent het klassieke tegenargument: sociale media zouden ook gangmakers zijn van valse informatie?

‘Dat wil ik toch sterk relativeren. Politieke partijen kunnen ook niet zomaar om het even wat beweren. De recente ophef rond de Colruyt-uitspraken van PVDA vormen daar het beste bewijs van. Wie zwaar uit de bocht gaat, zal snel gecorrigeerd worden. Gebeurt dat niet, dan ligt het toch vooral aan de politieke tegenstrevers die blijkbaar niet voldoende alert zijn.’

‘België is wereldtop is op vlak van partijfinanciering door de overheid’, schrijft u in uw boek. Daar staat tegenover dat die partijfinanciering veel transparanter geworden is dan in het verleden. Is het dan een beetje kiezen tussen de pest of de cholera?

‘Nee, dat vind ik niet. In Duitsland werken ze bijvoorbeeld met een systeem waarbij tegenover die overheidsdotaties ook voldoende privé-financiering moet staan. In Nederland worden de dotaties bepaald op basis van het aantal partijleden, zodat die partijen ook echt gestimuleerd worden om de boer op te gaan en zo ook bredere steun te krijgen vanuit de samenleving. We moeten dus vooral op zoek gaan naar een evenwicht tussen privé- en publieke financiering.’

Onze politieke partijen toonden zich de voorbije jaren bijzonder inventief als het erop aankwam om hun inkomsten op peil te houden. Opvallend genoeg slaagden ook de traditionele partijen daarin, ondanks hun al jarenlang afkalvend stemmenaantal. Eind jaren tachtig haalden ze samen 79% van de stemmen, in 2019 nog 45%, maar deze electorale afgang vertaalde zich niet in een evenredige vermindering van de subsidies. Wat zegt dat over onze politiek?

‘Dat de partijen hun macht gebruiken om die macht ook te bestendigen en dat er blijkbaar ook weinig remmende factoren zijn om die zelfbediening te stoppen. Ze controleren zichzelf, en het systeem is zo weinig transparant dat niemand blijkbaar echt besefte om welke bedragen het zoal ging. Wij hebben dat in kaart gebracht, en de druk vanuit de publieke opinie om daar paal en perk aan te stellen neemt nu wel geleidelijk toe. Maar toegegeven, heel veel is er nog niet veranderd.’

‘Ik sluit weliswaar niet uit dat, mocht er federaal een soort van heruitgave van Vivaldi komen zonder Vlaams Belang, N-VA en PVDA, die regering onder het mom van politieke vernieuwing een aantal maatregelen zou nemen om vooral die oppositiepartijen te treffen. Denk bijvoorbeeld aan een vermindering van de overheidssubsidies voor die partijen die meer dan één miljoen stemmen halen. Of aan een verbod op advertenties op sociale media. Dit zou uiteraard bijzonder riskant zijn voor de legitimiteit van het hele systeem.’

U toont ook aan hoe Belgische partijen vandaag niet langer financieel overeind gehouden worden door hun kiezers, ze kunnen moeiteloos overleven zonder ledenbijdragen. Worden ze daardoor ook minder representatief, houden ze minder rekening met de mening van Jan met de pet?

‘Ik denk inderdaad dat ze vandaag minder voelsprieten hebben. Neem nu het protest van de boeren, of de forse tegenbeweging tegen de coronamaatregelen: de politiek had dat niet voelen aankomen. Dé grote uitzondering daarop is wel PVDA, een partij die in relatief grote mate door de mandatarissen, leden en actieve militanten wordt gefinancierd. Ze moesten ook wel, omdat ze tot 2014 geen vertegenwoordigers hadden in het Parlement.’

‘Aan dat systeem zitten natuurlijk ook een aantal problematische aspecten, maar tegelijk garandeert het wel een gezondere mix in de partijfinanciering. En toegegeven, die militanten tonen zich ook bereid om substantieel bij te dragen aan de partij. De partij zelf beschouwt dit als lidgeld; critici halen aan dat eigenlijk giften zijn, die dus beperkt zouden moeten blijven in omvang. De huidige wetgeving blijft daar behoorlijk wazig over. Maar hoe dan ook, ik stel vast dat de PVDA wel degelijk meer voeling houdt met wat er leeft binnen de samenleving.’

Overheidstoelagen voor de parlementaire fracties en medewerkers vloeien nu de facto almaar meer naar de partijen? Met andere woorden: belastinggeld dat dient om het inhoudelijke werk in het parlement te ondersteunen wordt gebruikt om Facebook- advertenties te ontwerpen op het partijhoofdkwartier.

‘Dat is natuurlijk een groot schandaal, en dat zeggen wij al jaren. Eigenlijk komt het neer op misbruik van overheidsgeld. De partijen ontvangen in ons land sowieso al veel geld. Die extra miljoenen van de fractietoelagen hebben ze dus absoluut niet nodig. We zien overigens ook dat fractiemedewerkers en zelfs persoonlijke medewerkers van parlementsleden nu almaar meer worden ingeschakeld voor de partijen. Dat kan natuurlijk niet de bedoeling zijn: zo worden parlementsleden nóg afhankelijker van de partij.’

Waardoor die, omdat ze over de besteding van de centen beslist, nog meer macht krijgt. Werkt ons huidige systeem van partijfinanciering zo rechtstreeks de particratie in de hand?

‘Absoluut! Al dat geld komt nu terecht in de partijkas, terwijl het vroegere systeem van privéfinanciering veel meer gedecentraliseerd werkte, met lokale partijafdelingen die zelf ook flink wat geld ontvingen. Toegegeven, dat was ook een stuk gevoeliger voor corruptie.’

Ingrijpen in de partijfinanciering is ook ingrijpen in de particratie?

‘Zeker en vast, maar het zijn natuurlijk vooral het voetvolk en de buitenwereld die daarover klagen. De echte politieke toppers zwijgen daar zedig over. Sterker nog, tijdens het schrijven van dit boek hebben we ondervonden dat het thema niet zelden als een rode lap op een stier werkt. Conner Rousseau, die tijdens ons interview met hem nog partijvoorzitter was, deed daar meteen heel neerbuigend over.’

Hoe krijgen we het tij ooit gekeerd: is het echt vechten tegen de bierkaai?

‘Ik ben daar nogal defaitistisch over, ook al omdat het samenhangt met de complexiteit van het politieke systeem in dit land. Dat is als een kaartenhuisje dat overeind wordt gehouden door talloze akkoorden en afspraken. Haal daar één kaart uit, en het hele zootje valt in elkaar. Parlementsleden moeten dus netjes in de pas lopen, en de voorzitter houdt strikt toezicht op al die verschillende niveaus.’

Durft u te stellen dat het Belgische model niet meer zou blijven draaien zonder die buitensporig grote partijfinanciering en de particratie die daarmee samenhangt?

‘Dat denk ik wel. De complexiteit van dit land – en de ingewikkelde breuklijnen die daarmee samenhangen – zijn een soort van systemische factor die tot de huidige particratie hebben geleid. In die zin is de particratie de prijs die we moeten betalen voor het in stand houden van dit land.’

‘De kolonisten van de Wetstraat‘ (Bart Maddens, Jef Smulders, Gunther Vanden Eynde en Wouter Wolfs) is hier te koop.

fractietoelagen

Bart Maddens: ‘Ingrijpen in de partijfinanciering is ingrijpen in de particratie’