Ongewoon, een prestigieuze Duitse prijs gaat naar een schrijver uit Oekraïne die zegt dat de verdedigingsoorlog de Oekraïense natie tot bloei heeft gebracht en dat de Russen barbaren zijn, gekomen om geschiedenis en cultuur te vernietigen. Het gaat om de Friedenspreis des Deutschen Buchhandels, die sinds 1950 elk jaar in oktober wordt uitgereikt aan iemand die door zijn of haar werken op het gebied van kunst, literatuur of wetenschap bijdraagt tot de verwezenlijking van de vredesgedachte.

Ervaringen met ‘Russlandversteher’

Duitse presidenten laten zich niet snel de kans ontnemen om de laudatio op de prijsbekroonde te houden in één van de meest iconische oorden van de democratie: de Paulskirche in Frankfurt am Main (waar na de Maartrevolutie van 1848 het parlement beraadslaagde over de fundamentele rechten van de burger). Maar bondspresident Frank-Walter Steinmeier schitterde er op zondag 23 oktober 2022 door zijn afwezigheid.

De 48-jarige laureaat Serhij Zhadan beschrijft in zijn boek Himmel über Charkiv (de hemel boven Charkiv) hoe Steinmeier in 2014, toen nog Duits minister van Buitenlandse Zaken, hem ‘verveeld over de toestand in Oekraïne bevroeg’. Dat is een pijnlijke passage voor een sociaaldemocratische politicus die na de Russische invasie in Oekraïne kritiek te verduren kreeg als ‘Russlandversteher’.

Zhadan herinnert zich nog andere ervaringen met de Duitsers. Met een gepensioneerde generaal van de Bundeswehr bijvoorbeeld, die tijdens een debat Rusland het recht op de inlijving van de Krim toekende en hoe het publiek daar instemmend op reageerde. Of met een trotskiste die op de Leipziger Buchmesse (de boekenbeurs van Leipzig) pamfletten uitdeelde, waarin stond dat nazi’s aan de macht zouden zijn in Kiev.

Geen tijd voor toekomstplannen

Zhadan, schrijver en zanger van de band ‘Zhadan i Sobaky’ (‘Zhadan en de honden’), werd nu geëerd met de Friedenspreis des Deutschen Buchhandels voor zijn literair oeuvre én voor zijn humanitaire inzet voor de mensen van Oekraïne. Zijn oorlogsdagboek ‘Himmel über Charkiv’ (Suhrkamp, 2022) draagt de ondertitel ‘Nachrichten vom Überleben im Krieg‘. De auteur verzamelt er inderdaad de berichten in die hij op Twitter en Facebook heeft geschreven over de oorlog die voor hem al in 2014 begonnen is en niet pas op 24 februari van dit jaar.

Hij beschrijft de rauwe realiteit van de oorlog, hoe de mensen geen tijd voor toekomstplannen hebben omdat ze van dag tot dag moeten zien te overleven. Hij vertelt bijvoorbeeld hoe de chauffeur van een Oekraïense oorlogseenheid hem vroeg om een ‘koelkast’ te leveren. Een taalkundig misverstand. Bedoeld was een ‘koelwagen’ voor het transport van lijken die al vele dagen lang in open lucht lagen te ontbinden.

Gruwelijke anecdote

Voor Zhadan is dit niet de oorlog van Poetin, maar van Rusland. Hij is dan ook ongemeen hard voor de Russen: ‘Die Russen sind keine Armee, sie sind eine Horde’. Zelfs de Russische cultuur moet het ontgelden: ‘Tolstoi und Dostojewski haben eine vernichtende Niederlage erlitten’. (‘Tolstoj en Dostojevski hebben een verpletterende nederlaag geleden.’)

In zijn dankrede gaf Zhadan toe dat de wereld het er soms moeilijk mee heeft wanneer Oekraïners zich (zo) emotioneel uiten. Zijn reactie hierop: ‘De Oekraïners moeten zich niet voor hun emoties rechtvaardigen, maar het zou zeker goed zijn deze emoties te verklaren’.

Dat doet hij in zijn boek met een gruwelijke anekdote: ‘Maar wanneer men jou opbelt en jou zegt, dat een kennis van je, die je gisteren nog een auto hebt geleverd, vandaag gesneuveld is, en dat men hem niet naar huis kan brengen om hem te begraven, omdat men zijn hoofd niet vindt, dan versta je dat precies deze woorden vandaag voor ons allemaal, voor ons, Oekraïners, de enige passende en waarachtige zijn (…)’.

Tegen ‘vals pacifisme’

De krant Tagesspiegel noemt Zhadans rede een politieke, die ook gaat over het land waarin hij de Friedenspreis krijgt, een ‘Widerrede zu dem Pazifismus deutscher Herkunft’ (‘een tegensprekelijke rede tegen het pacifisme van Duitse makelij’). Zhadan weet maar al te goed hoezeer verschillende Duitse politici en intellectuelen liefst van al hadden gezien (of nog zien) dat Oekraïne zich zo snel mogelijk had overgegeven.

Oekraïne weigert toe te geven aan wat Zhadan ‘vals pacifisme’ noemt, een weigering die door sommigen ‘als uitdrukking van militarisme en radicalisme’ wordt beschouwd (en zelfs van ‘nationalisme’ zoals de krant eraan toevoegt). Zijn reactie hierop: ‘Die Zivilbevölkerung in Butscha, Hostomel und Irpen hatte überhaupt keine Waffen. Was die Menschen nicht vor einem furchtbaren Tod bewahrt hat’. (‘De burgerbevolking in Butscha, Hostomel en Irpen had helemaal geen wapens. Wat de mensen niet behoed heeft voor een vreselijke dood.’)

Absoluut

Ongewoon dus naar Duitse maatstaven dat een Oekraïense schrijver met zulke opvattingen en retoriek deze prijs in ontvangst mocht nemen. Ongewoon, maar misschien toch wel in de geest van de Friedenspreis? Om Zhadan nogmaals te citeren: ‘Wir unterstützen unsere Armee nicht deshalb, weil wir Krieg wollen, sondern weil wir unbedingt Frieden wollen’. (’Wij ondersteunen ons leger niet daarom dat we oorlog willen, maar omdat we absoluut vrede willen.’)

Friedenspreis des Deutschen Buchhandels

Gelauwerde Oekraïense schrijver spaart Rusland niet