Oude mythes leren ons nog steeds iets over de huidige samenleving, hoe postmodern we ook zijn geworden. In tegenstelling tot de meeste moderne verhalen, want die hebben al te vaak helemaal niets meer te vertellen. Vooral onze kinderen krijgen hierdoor hun dagelijkse dosis aan zeemzoete, politiek correcte pseudoverhaaltjes voorgeschoteld, in flitsende beelden en met een voorspelbare verhaalstructuur.
Het is onze plicht te leren van deze oude mythes, en terug echte verhaaltjes te vertellen aan onze kinderen. Anders bereiden we hen niet meer voor op het echte leven, maar maken we een klagende generatie sneeuwvlokjes die worstelen met elk aspect van hun identiteit – gender, seksuele voorkeur…

Middeleeuwse romantiek

Tristan en Isolde was een van de eerste grote romantische mythen uit de middeleeuwen, en kondigde een aardverschuiving in het denken aan – een aardverschuiving waarvan we vandaag nog steeds de naschokken voelen, hoe ‘bevrijd van het verleden’ sommigen ook denken te zijn. Deze mythe bevat zeer herkenbare situaties. Om deze analyse te starten volg ik de jungiaanse analyse van Tristan en Isolde van Robert A. Johnson in zijn meesterwerk Wij – de psychologie van de romantische liefde. Die werk ik dan verder uit, om te komen tot een analyse van de hedendaagse politieke polarisatie en de neergang van het kinderverhaal.

De mythe van Tristan en Isolde had zijn oorsprong in de middeleeuwen, volgens Wikipedia zelfs in de vroege middeleeuwen – toen er verschillende versies ontstonden van dit allereerste grote romantische verhaal. Zo schreef de Franse literatuurhistoricus Joseph Bédier een van de meest interessante versies in het moderne Frans, omdat die dicht bij de oorspronkelijke versie bleef. De wortels van ons romantisch denken liggen dus zeer diep. De takken van de romantische boom bloeien nog steeds, hoewel niet alle vruchten even eetbaar zijn.

Het verhaal

Het verhaal zelf is redelijk bekend. Isolde is een prinses die trouwt met koning Marc, maar dan al verliefd is op Tristan. Dat gebeurt omdat ze samen per ongeluk de liefdesdrank drinken die bedoeld was voor Marc en Isolde. De voordien trouwe, dappere en ambitieuze Tristan wordt plots iemand die enkel nog leeft voor zijn geliefde. Tristan en Isolde veranderen zo radicaal, dat het lijkt op een betovering. Elke goede waarnemer weet wel dat hevige verliefdheid gepaard gaat met enorme veranderingen in het doen en laten van een persoon. Niets is nog als voorheen, en voor dat wonderlijke mirakel is geen toverdrank nodig, wel een man, een vrouw, opspelende hormonen en een hoog liefdesideaal.

Eerst beperken Tristan en Isolde hun ontmoetingen nog tot geheime afspraken. Daarna vluchten ze om jarenlang in een bos te leven. Dan komt Isolde terug bij de koning en Tristan wordt een balling. Vooral in die laatste fase toont Isolde zich onredelijk jaloers, want hoewel ze als koningin een leven heeft met koning Marc, verbiedt ze Tristan om zelf een leven uit te bouwen. De grote liefde tussen Tristan en Isolde maakt echter dat in geen van de fasen in hun leven ze een reëel bestaan kunnen uitbouwen. Ondanks, of eigenlijk net dankzij, hun sterke allesoverheersende gevoelens tegenover elkaar, mislukken al hun pogingen om een gewoon leven uit te bouwen. Ook niet in de bossen, want hun doen en laten in afzondering beperkte zich tot elkaar en het hoogst noodzakelijke. Na veel vijven en zessen sterft Tristan in de veronderstelling dat Isolde hem vergeten is, terwijl ze net nabij is. En dan sterft Isolde van verdriet, op het lijk van Tristan – zoals de regels van de dramatiek het voorschrijven.

Het ondraaglijke romantische keurslijf

Veel moderne verhalen zijn hier gewoon een variant van, zowel de liefdesverhalen met een slecht als met een goed einde. Bij die laatste hebben ze eigenlijk het slechte einde weggeknipt, omdat de verteller de romantische leugen zelf is beginnen te geloven. De vraag is echter hoe we die mythe moeten interpreteren. En daar vinden we ten minste twee radicaal verschillende antwoorden.

De hedendaagse interpretatie loopt vaak als volgt: de middeleeuwse maatschappelijke structuur hield Tristan en Isolde tegen om hun liefde ten volle te beleven. De maatschappij verbood Tristan te trouwen met Isolde. De maatschappij verbood Isolde te scheiden van koning Marc. De maatschappij gaf koning Marc de macht Tristan te verbannen. De maatschappelijke structuur, zoals het instituut ‘koning’, was radicaal verkeerd. Enzovoort. Bepaalde maatschappelijke regelingen uit die tijd kunnen we op de dag van vandaag uiteraard nog maar moeilijk verdedigen.

Maar toch blijft deze lezing eenzijdig. Was Isolde niet buitengewoon jaloers op Tristan? Ook Tristan loog tegen de gewone vrouw waarmee hij uiteindelijk trouwde, maar nooit seks mee had. Tristan zondigt hier tegen de oude wijsheid pacta sunt servanda: men houdt zich aan zijn gegeven woord. Een goede lezing van het verhaal wijst op een diepe complexiteit: een onbelemmerde romantiek vereist de afbraak van de gehele oude, bestaande, morele orde. De mythe bekritiseert namelijk ook Tristan en Isolde zelf. Hun liefde is voor hen zo belangrijk dat al het andere ervoor moet wijken: een normaal leven, vriendschap, trouw, wijsheid, goedheid.

Robert A. Johnson besluit dan ook in zijn boek met de volgende woorden: ‘De romantische liefde duurt slechts zolang de partners in hun zelfgebouwde luchtkasteel verblijven, zolang het geld nog niet op is, zolang hun opwindende sprookje standhoudt.’Dat slaat niet enkel op het luchtkasteel dat sommigen construeren rond ‘romantische liefde’, maar ook rond bijvoorbeeld een zelfverzonnen genderidentiteit, het geslacht X bijvoorbeeld. Op Facebook kan je bijvoorbeeld kiezen tussen naar verluidt 56 genderidentiteiten.

Twee interpretaties

Zo ontstaan er twee radicaal verschillende interpretaties van Tristan en Isolde, en deze verschillen werpen een interessant licht op de politieke polarisering tussen progressief en conservatief. De progressief is aanhanger van het eerste idee: Tristan en Isolde mochten van de toenmalige maatschappij hun liefde niet ten volle uiten. Alle problemen zijn net dat: problemen van de maatschappij. De maatschappij vertrappelt individuele wensen. De rijke en de machtige structureert de maatschappij om de arme en de machteloze nog beter te vertrappelen – zoals veel marxistische analyses gaan.

De conservatief gaat hier helemaal niet mee akkoord. Volgens hem zijn maatschappelijke problemen dubbele problemen. Enerzijds zijn er de problemen tussen individuen: de verantwoordelijkheid om een oplossing te vinden ligt finaal bij die individuen. De maatschappij kan hooguit wat faciliteren. Inderdaad, indien Isolde zich wat minder jaloers had getoond naar Tristan, had die laatste misschien wel een leven kunnen opbouwen (zelfs de hevigste verliefdheid kwijnt uiteindelijk weg). Anderzijds erkennen conservatieven wel dat de structuur van de maatschappij en de regels van de sociale orde misschien niet helemaal zijn afgestemd op bepaalde terechte behoeften van de mens. Conservatieven willen de maatschappelijke structuur namelijk levend houden, en dat wil net zeggen dat de sociale orde onderhevig mag zijn aan evolutie – maar geen revolutie.

Elke wijziging aan de sociale orde zou echter niet enkel problemen oplossen, maar kan er ook nieuwe creëren. Zelfs in een veel vrijere maatschappij (zoals de moderne) blijft er nog de nietsontziende jaloezie tussen Tristan en Isolde, de nietsontziende aandacht voor enkel die verliefdheid, het immense ego van de verliefden, niet in de reële wereld maar in een onbestaand romantisch universum. Tristan en Isolde begonnen hun liefde eigenlijk geheel toevallig, zelfs door een toverdrank. Het is twijfelachtig dat ze zonder een dergelijke verblinding, als echte Tristans en Isoldes van vlees en bloed, elkaar even hoog zouden vergoddelijken.

De progressieve identiteitspolitiek

Ze zouden van elkaar moeten accepteren dat ze niet zo perfect zijn als in hun visioenen. En laat nu het thema van het niet accepteren van de gang van zaken – een ongewenste partner, een ongewenste zwangerschap, een ongewenst geslacht, een ongewenst langzame dood, om er maar enkele te noemen – net het onderwerp bij uitstek zijn van de huidige identiteitskwestie waar vooral veel progressieven enorm belang aan hechten. Dat ontslaat uiteraard een conservatief niet van om zelf hierop een liefdevol en gedegen antwoord te verzinnen.

Men kan aannemen dat in het tijdperk voor Tristan en Isolde de romantische liefde nog geen rol speelde in de samenleving – alle uitingen ervan werden voordien onderdrukt. Het plots opduiken van deze nieuwe behoefte schiep een situatie die voordien totaal genegeerd werd. Mocht de toenmalige ridderlijke samenleving zich volledig op deze nieuwe behoefte hebben toegelegd, zou er al snel een enorme chaos zijn ontstaan. Ze zou toen zeker geen maatschappij gecreëerd hebben van peis en vree en liefde. En ook vandaag niet.

Echte verhalen vertellen

Klassieke mythes en sprookjes, zelfs die met goede afloop, proberen vaak moeilijke waarheden over te brengen. Sneeuwwitje bijvoorbeeld brengt de boodschap dat ze nood heeft aan een prins om haar uit haar naïef, braaf leventje te wekken en in het echte, gelaagde, ook spirituele leven te stappen – en dus dat Sneeuwwitje anderen nodig heeft om haar balans te vinden. Let erop dat de schoonheid van Sneeuwwitje in de eerste plaats in haar zorgzaamheid zit – het helpen van de zeven dwergen bijvoorbeeld – en haar uiterlijke schoonheid (waarop de schoonmoeder – koningin – heks jaloers is) maar bijzaak blijft.

Daarin contrasteert ze met de romantische Isolde die niet veel aardse activiteiten heeft. Sneeuwwitje is dus niet het romantische verhaal dat men er vandaag van maakt. Jordan Peterson maakt overigens een gelijkaardige analyse van het sprookje van de schone slaapster.
De moeilijkheden die zo eigen zijn aan mythes en ook sprookjes zijn vaak zo goed als verdwenen in de meeste postmoderne verhaaltjes. Dat zie je het duidelijkst bij de verhalen die aan onze kinderen worden verteld: het kleine heksje is niet meer monsterlijk, maar schattig, en zoekt haar echte ‘ik’. Onveranderlijk ziet het happy end eruit dat iedereen haar dan ook werkelijk accepteert zoals ze is. Geen wonder dat de jongeren die in steeds toenemende mate enkel aan dit soort postmoderne verhaaltjes worden blootgesteld, het zoeken naar die eigen identiteit hun belangrijkste doelstelling wanen.

Andere dingen interessant dan de popcorn-romantiek

Zelfs Disney, groot geworden met het brengen van gelaagde sprookjes, toonde met het veelgeprezen Frozen aan dat het de politiek correcte meute belangrijker vindt dan een veelzeggend verhaal. Radicale feministen bijvoorbeeld ontkennen dat zelfs de meeste geëmancipeerde vrouwen wel een liefhebbende man kunnen gebruiken om hun leven voller te maken (gesteld dat het niet om lesbiennes gaat, maar dus nog steeds de grote meerderheid) – of tenminste dat ze beter ook luisteren naar hun interne mannelijke animo. Net zoals mannen overigens ook vrouwelijkheid in hun leven kunnen gebruiken – zoals Tristan aan het begin van de mythe een mannelijke man was die zijn neus ophaalde voor elke hint van vrouwelijkheid. Vandaar ook vinden de hoofdpersonages van het nieuwerwetse Frozen enkel maar ‘zichzelf’ – dat heeft misschien enige waarde maar is eerlijk gezegd toch niet zo super interessant.

De wereld is complex. Als je dan makke verhaaltjes begint te vertellen aan je kinderen, bereid je ze er niet op voor. Je hebt verhalen nodig die over iets gaan, en die zich niet beperken tot moralistische aanmoedigingen zoals ‘wees lief voor elkaar’. Een echt verhaal gaat om een hoofdpersonage dat in een impasse zit, en waarvoor moeilijk een bevredigende oplossing gevonden wordt – niet omdat de heks of de wolf zo slecht is, maar omdat de impasse existentieel is, diep is, en waarbij die heksen en wolven enkel dienen om het crisismoment tastbaar te tonen.

In vergelijking met de postmoderne neigingen van het gros van de hedendaagse vertelsels zijn klassieke sprookjes, andere oude mythes en oudere verhalen een onontbeerlijke bron van wijsheid. Zelfs als kinderen-luisteraars enkel maar onbewust iets van die wijsheid opsteken, bijvoorbeeld dat je niet zomaar op de voorstellen van vreemden (de wolf) moet ingaan. Zo bereid je ze ook voor om als ze ouder zijn andere dingen interessant te gaan vinden dan de popcorn-romantiek van Hollywood of van Studio 100.

Frozen

Politiek correcte sprookjes beroven kinderen van het echte leven