De Vierjarenplannen van de nazi-economie zijn een onderbelicht onderwerp in de geschiedschrijving van Duitsland. Ze waren deels een succesvolle mobilisatie van de Duitse samenleving met als doel het land oorlogsrijp te maken. In een eigen maandblad Der Vierjahresplan werd ze destijds beeldrijk gepresenteerd. De Nederlandse historicus Dr. Perry Pierik heeft de oorspronkelijke jaargangen minutieus wedersamengesteld en ongewijzigd heruitgegeven.

De Vijfjarenplannen van de Sovjet-Unie, de pjatiletka, zijn bekend. Waren de Vierjarenplannen van nazi-Duitsland hierop geïnspireerd?
‘In veel opzichten was het communisme onder Stalin het grotere broertje van Hitler. Beide systemen waren piramidaal qua organisatiestructuur en de economie stond in eerste instantie voor het staats- en regimebelang. Al sinds het verdrag van Rapallo uit 1922 was er een groeiende oriëntatie op elkaar tussen Berlijn en Moskou.’

Hoe komt het dat deze Vierjarenplannen van de nazi-economie zo goed als onbekend zijn, zelfs bij historici?
‘De fixatie bij historici lag natuurlijk vooral op het lijden in de oorlog. Het nazisme werd vooral gezien als een metafysisch kwaad. Dat daar achter een geplande economie schuilging, past niet geheel in dat plaatje. Daar waar de economie wel in zicht was, lag de aandacht vaak bij de mediagenieke Albert Speer, architect en verantwoordelijke voor de oorlogsproductie. Daarbij ging de aandacht vooral uit naar diens bijzondere relatie met Hitler. Eigenlijk zijn de historici gaan geloven in de nazipropaganda, dat het Derde Rijk Hitler was en andersom zoals Rudolf Hess het vaak scandeerde tijdens de partijdagen.’

Verdeel en heers

Hoeveel Vierjarenplannen zijn er zo geweest?
‘De zaak verwaterde vanaf 1943 na de start in 1938. Dat had alles te maken met de oorlog. Er waren grote kenteringen aan het front gekomen, zowel in Noord-Afrika, het Middellandse Zeegebied als wel aan het oostfront. Het Derde Rijk was weliswaar een “Kontinentalimperium”, maar bezat geen dak. De geallieerde luchtmacht had meer en meer vrijspel met strategische luchtbombardementen.’

‘De economie veranderde van gepland naar ad hoc beslissingen en steeds wisselende zwaartepunten. De dienstdoende officieren en ambtenaren werkten meer en meer op volmachtbasis in plaats van op basis van statistiek en bedrijfsplanning. Ook nam de invloed van de Reichsführer-SS Heinrich Himmler steeds meer toe, waardoor de leiding diffuus werd rond de economie. Hierdoor was de leiding nog meer afhankelijk van Hitlers volmachten, die vaak aan elkaar bestrijdende partijen werden uitgereikt. Het was ook een onderdeel van Hitler verdeel en heers tactiek.’

Wat is de ontstaansgeschiedenis van het eerste Vierjarenplan?
‘Het hele plan kwam voort uit het feit dat de nazi’s begrepen dat zij een stabiele oorlogseconomie nodig hadden. De lessen uit 1914-1918 speelden daarbij een rol. Duitsland was kwetsbaar geweest, en de nieuwe oorlog moest juist aan deze kwetsbaarheid een einde maken.’

‘Het was het kip en ei verhaal. Duitsland had wapens en een aanvallend politiek nodig voor grondstoffen, maar had deze niet om de oorlog langdurig te voeren. Deze spagaat zou zich ook wreken in de Vierjarenplannen. Desalniettemin waren de eerste veldtochten van korte duur. Geen enkel conflict duurde langer dan zes weken.’

‘De plannen brachten wapens en het materiaal voort om de Blitzkrieg te kunnen draaien. In zoverre was het succesvol. Pas met operatie ‘Barbarossa’, de aanval op de Sovjet-Unie in de zomer van 1941, ging het mis. De snelle overwinning bleef uit en de economie was te instabiel voor een lang conflict.’

Geschenk voor historici

Je hebt nu het officiële maandblad van de Vierjarenplannen in facsimile heruitgegeven, een geschenk voor historici. Hoe komt het dat die heruitgave zo lang op zich heeft laten wachten en dat uiteindelijk een Nederlandse uitgeverij is die dit initiatief heeft genomen?
‘Het is inderdaad een rijke bron. Ik kan me voorstellen dat er bij Duitse uitgevers misschien wat schroom was, maar dat neemt niet weg dat het jammer is dat dit zo lang op zich liet wachten. Het was niet gemakkelijk de delen bijeen te krijgen, je ziet dat toch ook snel weer veel historisch materiaal verloren gaat.’

‘Desalniettemin is het nu bijeen, en geeft het zicht op een van de pijlers van het nazisme, de verovering van “Lebensraum” en het verkrijgen van een ‘Kontinentalimperium’ in Europa. Het laat ook zien hoe de economie gedacht was in het grotere plaatje, zoals het Generalplan Ost, waarbij Duitse “Lebensraum”-politiek en economische uitbuitingspolitiek hand in hand gingen.’

‘Dat uitgerekend Aspekt dit werk heeft uitgegeven, zal ongetwijfeld te maken hebben met mijn eigen interesse voor de geopolitiek. Ik promoveerde op Karl Haushofer, de grondlegger van de Duitse geopolitiek en ook in mijn boek De geopolitiek van het Derde Rijk stond ik al uitgebreid stel bij de economische wortels van de oorlog.’

In dit blad komen heel wat partijprominenten van de NSDAP aan het woord: Hermann Göring, Albert Speer, Robert Ley enz. Was dit geen ‘gefundenes Fressen’ voor buitenlandse machten om te zien hoe Duitsland er economisch weer bovenop kwam?
‘Dat blijft inderdaad een van de raadselen, hoe men Hitler zover heeft laten komen. Het Westen was echt oorlogsmoe, zoveel is wel duidelijk. De Duitsers waren vernederd en dreven op ressentiment. Ik heb er eerder al eens op gewezen wat voor een gevaarlijke kracht dat in de politiek is. Zelfs Hitlers buitenlandse politiek publiceerde de Führer zelf.’

‘Open en bloot, inderdaad. Hitler had daar later ook spijt van, van zijn onthullingen in Mein Kampf en in ander werk. Een derde boek publiceerde hij op het laatste moment niet. Maar eerlijkheidshalve deden de Geallieerden verdomd weinig met hun informatie.’

Geeft de lectuur van de opeenvolgende aflevering van het maandblad inzicht in de objectieven van Hitler? Werd hier een economie heropgebouwd in dienst van zijn nog verborgen militair agenda?
‘Het tijdschrift leverde twee visitekaartjes af. Allereerst dat van een zeer trotse Duitse maak-industrie. De advertenties zijn ronduit indrukwekkend. Duitsland werd neergezet als het volk van de ingenieurs, de rest van Europa zou grondstoffen en arbeidskrachten moeten leveren.’

‘Voor Hitler was het duidelijk de representatie van zijn macht en in praktijk herbewapening van de Wehrmacht, welke werd klaargestoomd om Europa te onderwerpen. De Vierjarenplannen zijn een indrukwekkend tijdsdocument met een sinistere voorspellende werking. Het was een teken aan de wand, maar men keek de andere kant op.

De facsimile Der Vierjahresplan 1939 door Perry Pierik is uiteraard te koop in de online boekhandel van Doorbraak. Ook de jaargangen 1938, 1940 en 1941 zijn gepubliceerd.

Der Vierjahresplan 1939 | Perry Pierik

Aspekt, Soesterberg, 2020. 1100 blz, € 89,95 Artikelnummer: 9789463388269

Ook de jaargangen 1938, 1940 en 1941 zijn gepubliceerd.

geleide economie

De planeconomie van de nazi’s