Zuid-Afrika beleeft de tweede week van xenofobisch geweld. In Johannesburg, Pretoria en de Oost-Rand vonden al 13 mensen de dood. 639 mensen, meestal zwarte, haveloze Zuid-Afrikanen, zijn gearresteerd op verdenking van het leegplunderen en afbranden van winkels van immigranten, en voor moord. De onmin is het gevolg van armoede en Zuid-Afrika’s slecht geregelde opengrenzenbeleid van de afgelopen 25 jaar. Dit beleid heeft in de grote steden geleid tot een succesvolle, allochtone middenstandsklasse, maar ook tot buitenlandse drugscriminaliteit. Er dreigt een niet te beteugelen etnische strijd.

Niet nieuw

Al jaren leidt xenofobie in Zuid-Afrika – in feite een reactie op grote migrantenstromen vanuit andere Afrikaanse landen – tot bloedige strijd. Drie golven van xenofobie vallen op: 1994-1995 – toen net na de machtsovername door het ANC ‘de gemeenschap’ van de Johannesburgse wijk Alexandra (in Operation Buyelekhaya) buitenlanders verdreef; 2008 – toen mensen uit Alexandra het gemunt hadden op mensen uit Mozambique, Malawi en Zimbabwe en er 62 mensen (41 buitenlanders) vermoord werden; en 2015 – toen zeven mensen (meestal buitenlanders) omkwamen in rellen die vanuit Durban naar Johannesburg oversloegen, naar verluidt nadat de Zoeloekoning had opgemerkt dat buitenlanders naar hun eigen land moesten terugkeren.

Dit jaar zijn de rellen massaler en hardnekkiger. Ze zijn gestart nadat een Nigeriaanse drugshandelaar in Pretoria een Zuid-Afrikaanse minibuschauffeur had doodgeschoten. Het was slechts de vonk die nodig was om de strijd om levensvoorzieningen gecombineerd met een diepgeworteld wantrouwen jegens buitenlanders – die de banen van Zuid-Afrikanen zouden inpikken – te doen ontploffen.

Knopkieries

Bendes jonge mannen trekken vaak vanuit hostels (slaaphuizen voor werkers en werkzoekenden) de centra in terwijl zij onderweg winkelcentra en winkels van buitenlanders leegplunderen, om die vervolgens in brand te steken of te laten onderlopen met leidingwater door de kraan open te laten staan. Ze zijn uitgerust met kapmessen en knopkieries – of met autobanden, lucifers en benzine, waarmee ze een gruwelijke moordtechniek uit de tijd van de struggle nieuw leven inblazen. Buitenlandse winkeliers verliezen hun levenswerk. Soms wordt een winkel gespaard, bijvoorbeeld wanneer blijkt dat degene die op de winkel past dezelfde inheemse taal spreekt als de aanvallers.

De politie zet complete Johannesburgse wijken af: Alexandra, Jeppestown, Mayfair, Cleveland, Fordsburg, Malvern, alsook wijken in Germiston en Pretoria. Op vele plaatsen lijkt de politie afwezig: ze voltooit haar patrouilles niet, negeert naar verluidt noodoproepen van buitenlanders, reageert te laat op inlichtingen. Dan zet ze weer rubberkogels en flitsgranaten in, waarna het weer even rustig is.

Gevolgen

Binnenslands hebben de verwoestende rellen tot gevolg dat autochtonen en allochtonen toenemend het recht in eigen gaan handen nemen. In grote delen van de economische centra staan het leven en de handel stil. Het gezag van de rechtsstaat daalt er tot het nulpunt en wantrouwen in plaatselijke instellingen groeit nog meer dan tevoren. Inmiddels hebben ruim 640 Nigerianen zich bij hun regering aangemeld voor terugkeer naar hun vaderland via een kosteloze luchtbrug.

De rellen hebben ook een continentale weerklank. In Nigeria en Congo worden winkels van Zuid-Afrikaanse origine geplunderd, Zuid-Afrikaanse muzikanten worden geboycot, Zambia trok haar voetbalteam terug van een vriendschappelijke wedstrijd tegen Zuid-Afrika, en als reactie sluit Zuid-Afrika haar ambassades in Afrikaanse landen.

Blamage

In het kader van verwoede pogingen om de eigen economie uit het slop te trekken en een recessie af te wenden, probeert Zuid-Afrika investeerders aan te trekken en zich van zijn meest stabiele, betrouwbare kant te laten zien. Echter, een week na de ondertekening van een belangrijk Afrikaans vrijhandelsakkoord in Niger en tijdens het prestigieuze, door Zuid-Afrika georganiseerde World Economic Forum in Kaapstad, braken de plunderingen en gevechten uit. Zulke manifeste instabiliteit zendt geen positief signaal uit naar hooggeplaatste, potentiële investeerders.

Het land was altijd het rijkste en hoogst ontwikkelde Afrikaanse land en een ideaal voorbeeld voor het welslagen van het continent. Maar de laatste jaren ondervindt het sterke concurrentie van landen als Nigeria, Malawi, Congo en Rwanda. Die landen kijken nu bovendien wantrouwend naar Zuid-Afrika omdat het niet in staat is de aanvallen op hun geëmigreerde burgers te stoppen. Te midden van deze vertrouwenscrisis hebben Nigeriaanse economen hun vrees geuit dat de rellen een gevaar vormen voor de stabiliteit van de Afrikaanse economie en handelseenheid.

Een oud zeer

Buitensporig geweld in Zuid-Afrika hangt niet uitsluitend samen met xenofobie. Geweld onder burgers vormt van oudsher een vaak beproefde manier waarmee conflicten worden beslecht. Het is een land met een gewelddadig verleden en heden, en de huidige stijgende lijn van geweld op allerlei terreinen van de samenleving (momenteel is het land in rep en roer vanwege het toegenomen, dodelijke, geweld tegen vrouwen) is geen goede voorbode voor een minder gewelddadige toekomst.

Tel daarbij de voortgaande armoedeval op, de toegenomen haat en afgunst jegens immigranten, en het wordt duidelijk dat het Zuid-Afrikaans opengrenzenbeleid zich tegen ’s lands binnenlandse stabiliteit keert. Vooralsnog zal het land echter mensen blijven aantrekken omdat de rest van zuidelijk Afrika er economisch nog slechter voor staat dan Zuid-Afrika. Een volgende etnische geweldsgolf, mogelijk groter dan eerdere golven, lijkt onafwendbaar.

Germiston

Xenofobisch geweld in Zuid-Afrika