In België blijft een gedegen onafhankelijke evaluatie van het coronabeleid voorlopig uit. In Nederland doet men tenminste nog een poging. De Nederlandse Onderzoeksraad voor Veiligheid licht het Nederlandse coronabeleid in verschillende stappen door. Wat volgt, is ontluisterend.

De raad beveelt de Nederlandse regering aan om beter voorbereid te zijn op toekomstige pandemieën, en om het effect van alle genomen maatregelen individueel te onderzoeken. Opvallend daarbij is het tweede deel van het onderzoek, dat het beleid beschrijft van september 2020 tot de zomer van 2021.

Dat haast geen enkele ingreep in het leven van 17,5 miljoen Nederlanders echt volledig wetenschappelijk onderbouwd was, toont dit rapport overduidelijk aan. Ook het gevolgde vaccinatiebeleid – nog het meest wetenschappelijke element – roept meer vragen op dan er beantwoord worden.

Voor de mondmaskerdracht, scholensluitingen en de Nederlandse avondklok toont de onderzoeksraad aan dat deze beslissingen politieke beslissingen waren, ingegeven door angst en verwarring. Enige perversie in redeneren was de Nederlandse regering daarbij niet vreemd, zo blijkt.

Wij sommen onze vijf belangrijkste bevindingen op, gedragen door citaten uit het rapport zelf. Onze bevindingen wijken af van de conclusies die de onderzoeksraad zelf vooropstelt en die naar onze mening eerder braaf zijn, Vooral in de verantwoording en argumentatie van bepaalde maatregelen.

Bevinding één. Nederland probeerde een doelgroepenbeleid te voeren voor en tijdens de eerste covid-vaccinatiecampagne. Maar nergens wordt onderbouwd waarom de voltallige bevolking moest gevaccineerd worden.

Het Nederlandse Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) definieert in september 2020 een vaccinatiestrategie die zich primair richt op de 70-plussers en de kwetsbare groepen. Twee maanden later beslist de Gezondheidsraad (GR) dat er prioritair gevaccineerd wordt bij de 60-plussers, mensen met ernstige aandoeningen, en zo verder van oud naar jong.

Dat is begrijpelijk: covid-19 is een ziekte die hoofdzakelijk oudere en zwakkere mensen treft. Maar wat opvalt, is dat er nergens een fundamentele onderbouwing wordt gegeven waarom de hele bevolking moet gevaccineerd worden. In het najaar van 2020 bleek immers al dat er op bevolkingsniveau nauwelijks jongere mensen sterven of in het ziekenhuis terechtkomen.

Verminderen sterfte

Moest iedereen dan gevaccineerd worden om besmettingen te voorkomen? Dat zou nog een argument zijn om de hele bevolking te vaccineren. Maar het onderzoeksrapport zegt expliciet dat er daarover te veel onzekerheid is. Daarom ook wordt er vastgehouden aan de prioritaire vaccinatie van oudere mensen. In de woorden van de GR, als advies aan de regering:

Kies primair voor de strategie die zich richt op het verminderen van ernstige ziekte en sterfte als gevolg van covid-19.

‘Geen verplichting’

En, bovendien, zoals de Nederlandse minister van Volksgezondheid Ernst Kuipers op 8 maart 2021 zegt:

‘Niemand moet zich verplicht voelen, niemand moet verplicht worden om te bewijzen dat hij of zij gevaccineerd is. Geen directe of indirecte vaccinatieplicht dus.’

Ook jonge mensen kunnen in het ziekenhuis terechtkomen, is een vaak gehoord argument pro massale covidvaccinatie. Dat klopt. Maar het onderzoeksrapport geeft zelf in een handig overzicht weer hoe vaak ongevaccineerden verdeeld volgens leeftijdsgroep op intensieve zorgen terechtkomen. In de groep 30-49-jaar gaat het in de zomer van 2021 om 1,25 opnames per 100.000 ongevaccineerden, tegenover bijna nul voor wie wel gevaccineerd is. In perspectief gezet: bij de 70-plussers komen 6,25 mensen per 100.000 ongevaccineerden op intensieve zorgen terecht, tegenover 0,5 per 100.000 gevaccineerde 70-plussers.

Bevinding twee. De ontwikkelaars van de covidvaccins beschikten over erg veel macht tijdens de onderhandelingen met Europese lidstaten over de aankoop van vaccins. Hoezeer de wetenschappelijke ontwikkeling van mRNA-vaccins a priori ook toe te juichen valt, men heeft bij de ontwikkeling van covidvaccins erg snel gewerkt.

Voor de vaccins er zijn, gelooft de Nederlandse regering nog volop dat een klassiek vaccin soelaas zal bieden. Het stelt zijn vaccinatiecampagne daarom in op de ontwikkeling van het Astra Zeneca (AZ)-vaccin. Wanneer blijkt dat de mRNA-vaccins van Pfizer en Moderna sneller klaar en officieel ook efficiënter zijn, moet de Nederlandse regering het roer drastisch omgooien.

Dat Pfizer en Moderna – en later ook AZ en Jansen – zo snel een vaccin klaar hebben, komt volgens de onderzoeksraad door het feit dat het Europees Geneesmiddelenagentschap EMA de kandidaat-vaccins volgens het rolling-review-principe beoordeelt. Daarbij wordt het duidelijk dat het EMA het vaccin parallel aan de ontwikkeling beoordeelt, en niet erna. Hoewel het niet de eerste keer is dat er volgens dit principe vaccins worden ontwikkeld, is het wel de eerste keer dat dit op zulke grote schaal gebeurt.

Bijwerkingen?

Dit heeft in 2020 implicaties op de onderhandelingen over de aankoop van het vaccin. Er is namelijk veel onzekerheid bij overheden wanneer zij over de vaccins zullen beschikken. Zij weten ook niet of de vaccins wel zullen werken, en of ze bijwerkingen zullen hebben. Geciteerd uit het rapport:

In de verkennende gesprekken en de onderhandelingen tussen farmaceutische bedrijven en het JNT (Joint Negotiation Team van sommige Europese lidstaten, waaronder Nederland) is volgens betrokkenen de aansprakelijkheid voor de onbekende bijwerkingen van covid-19-vaccins het voornaamste onderwerp van discussie. (…) Aan afspraken over aansprakelijkheid voor onbekende bijwerkingen zijn juridische en financiële risico’s voor de Europese lidstaten verbonden.

Farmaceutische bedrijven wensen de volledige aansprakelijkheid voor onbekende bijwerkingen van de covid-19-vaccins bij de Europese lidstaten te leggen. Dit discussiepunt is volgens de farmaceutische bedrijven nu aan de orde, omdat de onderzoeken naar de covid-19-vaccins in beperktere tijd en met beperktere hoeveelheid informatie afgerond zijn.

Door de sterke positie van de farmaceutische bedrijven is bij het maken van afspraken over aansprakelijkheid weinig ruimte voor onderhandeling. Tijdens het onderhandelen over het aankopen van de vaccins is voor de Europese lidstaten en de Europese Commissie nog onduidelijk hoe reëel het risico op productaansprakelijkheid is.

Echter, voor de Europese lidstaten en de Europese Commissie is het geen optie om niet over aankoopcontracten voor covid-19-vaccins te beschikken. De Europese Commissie neemt in de aankoopcontracten onder specifieke voorwaarden een deel van de aansprakelijkheid van de farmaceutische bedrijven over, als zou blijken dat ondanks de vooraf gestelde eisen aan de veiligheid van vaccins toch onbekende bijwerkingen van covid-19-vaccins optreden.

Lastig adviseren

Dit resulteert in de volgende opmerking van de onderzoeksraad over het plannen van de vaccinatiecampagne:

Geïnterviewden van de Gezondheidsraad geven aan dat het voor de commissieleden lastig is een advies te geven door een gebrek aan kennis over de specifieke vaccins. (…) Zij geven aan te weinig tijd te hebben voor een grondige analyse van de aanwezige wetenschappelijke kennis, voor reflectie op stukken en voor een gedegen afweging.

Wat dit vandaag inhoudt voor de aangetoonde schadegevallen van bijvoorbeeld de AZ-vaccins in Nederland en de Europese Unie, en de (nog) niet causaal aangetoonde schade veroorzaakt door de andere vaccins, is koffiedik kijken.

Bevinding drie. De Nederlandse regering was lange tijd erg terughoudend over mondmaskers. Dat was voor de covidcrisis ook de wetenschappelijke praktijk in Europa. Een dramatische bocht in september 2020 toont vooral aan dat mondmaskerdracht een puur politieke beslissing is, ingegeven door angst en druk vanuit de samenleving. Erger is dat voor de Nederlandse overheid de burger door het mondmasker te dragen vooral moeten blijven beseffen dat covid een groot gevaar is.

Dit is een van de duidelijkere passages van het onderzoeksrapport. Waar de werkelijke efficiëntie van de brede vaccincampagne nog in het midden wordt gelaten, stelt de onderzoeksraad over mondmaskers enkele pijnlijke dingen vast.

Zo citeert de raad veelvuldig experts en ministers die zeggen dat er geen wetenschappelijke onderbouwing is voor de werking van mondmaskers. De druk vanuit de samenleving om een mondkapje te dragen, wordt echter groot, zo stelt de raad vast. Deze volksperceptie gaat lijnrecht in tegen het gebrek aan wetenschappelijk bewijs en tegen de praktijk vóór covid. Een bloemlezing van citaten die voor zichzelf spreken:

Een dag nadat de premier tijdens een persconferentie de mondkapjesplicht in het openbaar vervoer heeft aangekondigd (in mei 2020), laat de voorzitter van het Outbreak Management Team (OMT) in de vaste Kamercommissie doorschemeren dat hij dit een politieke keuze vindt, waarvoor hij onvoldoende wetenschappelijke onderbouwing ziet.

Signaalfunctie

Vervolgens is er premier Mark Rutte, op 6 augustus 2020: ‘Wat we weten over die mondkapjes, is dat ze zeer waarschijnlijk heel weinig doen om de overdracht van het virus te voorkomen. (…) Maar het kan wel een gedragseffect met zich meebrengen.’

Verder in het rapport: Eind september 2020 ontstaat er wél een bredere weging van perspectieven en belangen. Hierop beslist het kabinet onder druk van de Kamer dat het goed zou zijn als er mondkapjes worden gedragen in de publieke binnenruimte. De afwijzing van deze maatregel door de wetenschappers van het OMT wordt op dat moment niet langer gesteund in de bredere publieke opinie.

Het kabinet geeft twee argumenten waarom mondkapjes geadviseerd (en later zelfs verplicht) worden. Het eerste argument is dat het dragen van mondkapjes waarschijnlijk een gunstige invloed op het naleven van de andere maatregelen zou hebben. Mondkapjes zouden een signaalfunctie hebben, waardoor mensen eraan herinnerd worden dat de crisis nog steeds gaande is. Het tweede argument is dat het goed is om de knoop door te hakken, omdat de slepende discussie over het nut van mondkapjes de aandacht wegneemt van belangrijkere zaken. Het kabinet markeert zijn veranderde inzicht niet als belangrijk keerpunt in het mondkapjesbeleid.

Bevinding vier. De scholen worden in Nederland eind 2020 en begin 2021 niet gesloten om kinderen te beschermen, en ook niet om andere mensen te beschermen. Ze worden gesloten omdat de regering dat de enige efficiënte manier vindt om ouders thuis te houden.

Nog meer dan de discussie en beslissing over mondmaskers, is de discussie over de scholensluiting in Nederland een discussie over irrationele angst. Wij citeren uit het rapport:

Hoewel het OMT een keuze lijkt te schetsen, blijkt uit interviews van de Onderzoeksraad met betrokkenen dat zij in de daaropvolgende Catshuisbespreking ervoeren dat er geen keuze meer was. De cijfers die de voorzitter van het OMT tijdens het Catshuisoverleg op 13 december 2020 presenteert, interpreteren de aanwezigen als ‘alarmerend’.

Britse variant

De context eind 2020, begin 2021, wordt ingegeven door de opkomst van de zogenaamde Britse variant van het coronavirus. Dat doet de paniek toenemen. Paniek die nergens voor nodig blijkt. Eind december blijkt immers uit testresultaten dat in een basisschool in Lansingerland (Zuid-Holland) van de veertig besmettingen bij kinderen, vijf aan de nieuwe variant te wijten zijn. Toch kiest de regering ervoor om het onderwijs gesloten te houden en zich te beroepen op ‘onzekerheid’. Ook al is dan al duidelijk dat basisschoolkinderen op populatieniveau geen ernstig risico lopen op ernstige ziekte. Nadien wordt het duidelijk dat scholen ook allerminst een ‘motor’ van de epidemie zijn.

‘Bijdrage leveren’

Maar daar was het de regering niet om te doen. De redenen voor een scholensluiting zijn anders. Namelijk:

De onderwijsminister zegt op 17 december in een interview met het Nederlands Dagblad dat de scholensluiting ‘niets te maken heeft met de situatie op de scholen zelf’ (…) Volgens hem gaat het op dat moment om het zoveel mogelijk beperken van reisbewegingen.

De premier geeft als verklaring dat Nederland op dit moment, gegeven het hoge aantal besmettingen en de oplopende druk in de zorg, niet ‘de luxe’ heeft om van iedere maatregel te willen weten welk effect die heeft. Hij zegt ook dat het OMT de gevraagde onderbouwing niet kan geven, omdat het een optelsom van maatregelen betreft. Hij bevestigt dat het onderwijs niet sluit omdat daar veel besmettingen plaatsvinden, maar omdat een groot aantal verplaatsingen elke dag doorgaat als het onderwijs niet sluit.

De vraag die daarbij dan gesteld kan worden, is op welke manier kinderen die zelf naar school gaan, of door hun ouders voor de school worden afgezet, het aantal besmettingen zouden kunnen doen toenemen. Het is erg vreemd hoe een laag risico op ernstige ziekte bij kinderen en hun (jonge) ouders tot dusdanige paniekreacties hebben geleid.

Bevinding vijf. Op het moment dat de Nederlandse avondklok werd afgeschaft, lag het aantal besmettingen hoger dan op het moment dat ze werd ingevoerd. De avondklok kwam er dan ook vooral omdat ze gemakkelijk te handhaven was, en niet om een wetenschappelijk doel te dienen.

Nederland kende een strenge avondklok van eind januari tot eind april. Het was toen verboden om buiten te komen tussen 21u en 4u30. Ook hier geeft angst over een oplopend aantal besmettingen bij jongeren de doorslag. De Nederlandse regering trekt en sleurt om de avondklok er door te krijgen. Daarvoor vraagt ze aan het OMT een advies, liefst met een zweem van wetenschap. Dat advies luidt uiteindelijk dat:

Het OMT geeft aan dat een avondklok naar verwachting een effect kan hebben op het R-getal (reproductiegetal van het virus) van 8 tot 13 procent: ‘Uit een viertal reviews van verschillende onderzoeken (…) blijkt dat een avondklok tot een reductie van 8%-13% van het gemiddelde R-getal zou kunnen leiden. (…) Het OMT geeft in het advies aan dat het de verwachte reductie als substantieel beschouwt, maar schrijft ook dat het moeilijk is om een maatregel individueel te beoordelen (…) Hoeveel effect een avondklok daadwerkelijk in de Nederlandse situatie, bovenop de huidige lockdown, gaat opleveren, is daarom op dit moment niet exact aan te geven’

Tweede Wereldoorlog

Maar het OMT had zich zoveel moeite kunnen besparen. Immers klonk het een week daarvoor al in een advies:

Concreet adviseert het OMT dus om gerichte maatregelen te nemen om samenkomsten van jongeren tegen te gaan, bijvoorbeeld door middel van een avondklok.

Dat een avondklok geen wetenschappelijk instrument is, maar een politiek wordt vakkundig onder de mat geveegd. Het onderzoeksrapport noemt ook expliciet de slechte herinnering aan de avondklok tijdens de Tweede Wereldoorlog en stelt uitdrukkelijk dat de avondklok voor de politie makkelijk te handhaven is, en voor de burger ook erg duidelijk. Mocht het niet zo tragisch zijn, dan is het grappig, wanneer het onderzoeksrapport over de avondklok ook stelt:

Waar het RIVM bij veel andere maatregelen of maatregelpakketten de verwachte effecten inschat door middel van modellering, is dit bij de avondklok niet het geval. Dit heeft te maken met het feit dat er de afgelopen decennia geen avondklok is ingevoerd in Nederland, en dat er daardoor geen data over effect op sociale contacten beschikbaar zijn voor modellering.

Waar het onderzoeksrapport niet echt dieper op ingaat, is op het feit dat het aantal besmettingen op het moment dat de avondklok weer wordt afgeschaft, hoger ligt dan op het moment dat de avondklok wordt ingevoerd. De avondklok resulteerde dus in stijgende besmettingen. Pijnlijk.

Covid Safe Ticket?

Tot zover vijf bevindingen die ons opvielen in Nederland. Mocht België, of Vlaanderen, ook zo’n rapport laten opstellen, dan zou evenzeer blijken hoe onlogisch sommige beslissingen hier waren. De beleidsmaatregelen waren in een groot deel van de Europese Unie bijna identiek, maar daarom niet altijd gelijklopend in de tijd. Maar in ons land is men bang van transparantie. En nog meer van argumenteren en verantwoorden.

Begrijpelijk. Wie de tijd neemt om alle maatregelen op een rijtje te zetten, knippert met de ogen en vraagt zich af: ‘Waarom is dit in godsnaam gebeurd?’ Daarom kijken wij met spanning uit naar deel 3 van het Nederlandse rapport, dat gaat over de CST-periode, in Nederland het Corona Toegangsbewijs (CTB) genoemd.

Het is, wanneer wij dit schrijven, bijna een jaar geleden dat het CST werd ingevoerd in de Belgische samenleving. Veel aan de pandemie is pijnlijk, maar het Covid Safe Ticket is wellicht de meest pijnlijke, en ook de meest polariserende maatregel geweest. Op het moment dat het CST werd ingevoerd, was er al bijzonder veel geweten over de ware aard van het coronavirus. Het had nooit ingevoerd mogen worden.

Toch, een bedenking over Nederland: wij hebben de indruk dat met zulke onderzoeksrapporten de waanzin dan wel tot in detail beschreven wordt, maar ook niet fundamenteel in vraag wordt gesteld. Zolang dat niet gebeurt, kan er van een volwaardige analyse geen sprake zijn. En zijn ‘we’ dus helemaal niet voorbereid op een volgende epidemie.

Gezondheidsraad

Nederlands rapport vindt voor geen enkele covidmaatregel wetenschappelijke basis, maar blaast warm en koud