Wanneer een nieuwgekozen president van de Verenigde Staten de inaugurele eed aflegt, zweert hij ‘de grondwet te zullen handhaven en te zullen verdedigen tegen alle buitenlandse en binnenlandse vijanden’. Het is een belofte die aansluit bij de jobomschrijving van het presidentschap.

Als opperbevelhebber van de strijdkrachten is de president inderdaad militair verantwoordelijk voor het voortbestaan van het land. Bovendien is de president (samen met zijn vicepresident) de enige politicus die op nationaal (of federaal) niveau verkozen wordt. Dat maakt van hem de enige figuur die rekenschap aflegt aan alle burgers die door de federale grondwet tot één natie werden gesmeed.

Familiedrama

Geen politicus in de Verenigde Staten kan qua naamsbekendheid tippen aan de man of vrouw in het Witte Huis. Sociale media geven politici met betrekkelijk weinig echte macht de mogelijkheid om een aanhang van ‘likers’ en ‘retweeters’ op te bouwen. Maar wanneer puntje bij paaltje komt, kijkt de doorsnee Amerikaan naar de president om zich een beeld te vormen van de stand van zaken van het land. De president is de huisvader die de Amerikaanse familie leidt en de fundamenten van het ouderlijk huis beschermt en, waar en wanneer nodig, restaureert.

Wanneer de pater familias het huis met zijn gezin erin in brand steekt, spreekt men van een familiedrama. Dit is niet anders wanneer een zittend Amerikaans president zich tegen de grondwettelijke orde van de Verenigde Staten keert. Toen Donald Trump zich in de maanden na de presidentsverkiezing van 2020 weigerde neer te leggen bij zijn nederlaag, schreeuwde de Amerikaanse goegemeente moord en brand. En toen op 6 januari 2021 vervolgens een meute aanhangers van de toenmalige president, opgehitst door zijn woorden en daden, het federale parlementsgebouw bestormden, ogenschijnlijk om de vredevolle machtsoverdracht te verhinderen, keek de wereld verbouwereerd toe.

Staatsgreep

Even, heel even, leek de Amerikaanse republiek te bezwijken onder het gewicht van het ego van een snoevende zeventiger uit New York. Dat gebeurde niet. De relschoppers werden verdreven, de orde werd hersteld en de verkiezingsuitslag werd officieel erkend, inclusief door een grote meerderheid van de parlementariërs met Republikeinse partijkaart. 6 januari 2021 omschrijven als een ‘mislukte staatsgreep’, zoals onze vaderlandse media wel eens doen, is mede daarom sterk overdreven. De januaricriminelen misten immers de aantallen, middelen, institutionele steun en leiding om een ernstige bedreiging te vormen voor de constitutionele orde.

Maar wat er gebeurde op die noodlottige januaridag was, zonder twijfel, het gevolg van de retoriek van een president die tot op het laatste moment naar een manier zocht om aan de macht te blijven. Donald Trump brak de belofte die hij vier jaar eerder had gemaakt. De grondwet werd niet gehandhaafd of verdedigd, maar op spectaculaire wijze met de voeten getreden.

Marginaal

Een offensief tegen de Amerikaanse constitutionele regeling hoeft evenwel niet manu militari plaats te vinden. Soms wordt de grondwet met enkel een pen, persconferentie en brede glimlach tot een document van marginaal belang herleidt. Vraag dat maar aan de man die Trump uit het Witte Huis verjoeg.

President Joe Biden is wat het gebruik van staatsmacht betreft een typische Democraat. Het is geen overdrijving te stellen dat de Democratische Partij het niet hoog op heeft met het bestaande constitutionele bestel van de federale republiek. Het door de Founding Fathers uitgedokterde systeem van checks and balances tempert immers de progressieve revolutionaire verlangens en promoot langzame, incrementele wijzigingen en de totstandkoming van een brede consensus. Republikeinen erkennen meestal de waarde van de federale trias politica, ook wanneer zij een of meerdere van de staatsmachten niet controleren. Democraten niet zo.

Ondemocratisch

De belangrijkste kritiek van de Democraten op de huidige inrichting van de Amerikaanse republiek is haar ‘ondemocratisch’ karakter. De partijgenoten van de president zijn er — niet geheel onterecht — van overtuigd dat zij in een puur meerderheidssysteem wellicht meer gedaan zouden krijgen. Republikeinen kunnen, zo luidt de redenering, maar gelijke tred houden met hun Democratische tegenstanders. Dit is dankzij het bestaan van de minst democratische (kleine ‘d’) aspecten van de federale grondwettelijke orde: de wettigheidstoetsing door het Hooggerechtshof, de Senaat en zijn archaïsche procedures en de verkiezing van de president door het kiescollege.

De realiteit is complexer. Zo ziet het ernaar uit dat Republikeinen later dit jaar de controle over het Huis van Afgevaardigden — het meest democratische orgaan van de federale overheid — zullen heroveren. Terwijl Democraten een goede kans maken om hun meerderheid in de Senaat te behouden en zelfs te vergroten. Maar het sentiment dat Democraten een meerderheid van het volk aan hun kant hebben, terwijl de Republikeinen enkel met constitutionele kunstgrepen aan de macht kunnen blijven, leeft bij de oudste partij van het land.

Altaar

Bovenstaande overtuiging is een van de redenen waarom Joe Biden er het voorbije anderhalf jaar niet voor terugschrok om de constitutionele limieten van zijn presidentiële macht op te zoeken en, meer dan één keer, te overschrijden. Geheel conform de Democratische orthodoxie besloot de president de federale grondwet te slachtofferen op het altaar van de links-progressieve ideologie. Biden handelde herhaaldelijk op eigen houtje, terwijl de eigenlijke macht bij de deelstatelijke en federale volksvertegenwoordigers lag.

Een eerste voorbeeld betreft het zogenaamde ‘eviction moratorium’ (moratorium op uithuiszettingen, nvdr). In de zomer van 2021 voerde het Center for Disease Control and Prevention (CDC) — een federaal overheidsagentschap onder de (indirecte) controle van de president — een verbod in op de uithuiszetting van huurders tijdens de covid-19-pandemie. Tijdens een persconferentie erkende de president dat deze bureaucratische tussenkomst in de contractuele relatie tussen huurder en verhuurder ongrondwettig was. Desalniettemin zou hij geen einde maken aan de illegale situatie zolang hij hiertoe niet gedwongen werd door het Hooggerechtshof (iets wat drie weken later gebeurde).

Vaccinatieplicht

Daarmee was de regering nog niet aan haar proefstuk toe. Via een obscuur agentschap probeerde de president een verkapte vaccinatieplicht in te voeren voor meer dan tachtig miljoen Amerikanen. Zijn doel — het voorkomen van meer coronadoden — was ongetwijfeld nobel, maar de regel was een zelden geziene machtsgreep van de federale ambtenarij.

Biden, geconfronteerd met hem slechtgezinde gouverneurs en parlementariërs, koos ervoor om een ‘detail’ als de federale grondwet niet in zijn weg te laten staan. En zo veranderde een intieme medische keuze — het zich al dan niet laten inenten — in een beslissing genomen door een onbevoegde president en geïmplementeerd door niet-verkozen bureaucraten in Washington D.C. Opnieuw moest het Hooggerechtshof ingrijpen.

Het motto ‘never waste a good crisis’ (‘laat nooit een goeie crisis onbenut’) leek ook de leidraad te zijn tijdens Bidens meest recente bevoegdheidsoverschrijding. Op 24 augustus 2022 kondigde de president een gedeeltelijke kwijtschelding van studieleningen aan. Studeren in de Verenigde Staten is een kostelijke affaire, en een groot deel van de aspirant-studenten moet een lening aangaan om hun inschrijvingsgeld en andere uitgaven te financieren. Biden, kennelijk in een gulle bui, besloot een (extra) gat in de begroting te slaan en een deel van deze schulden te vergeven. Dat zo’n beslissing door het federaal parlement diende te worden genomen, vond hij minder belangrijk.

Vodje papier

Op 11 oktober 1978 kondigde toenmalig eerste minister Leo Tindemans het ontslag van zijn regering aan met de bekende woorden ‘voor mij is de grondwet geen vodje papier’. Een mooi sentiment dat heel wat politici (aan beide kanten van de Atlantische Oceaan) vreemd is.

Slechts weinig mannen of vrouwen nemen genoegen met de hun toegekende macht, wanneer zij van mening zijn dat meer macht een ‘betere wereld’ zou creëren. Barack Obama, een erudiet en charismatisch man, was tijdens zijn ambtstermijnen het schoolvoorbeeld van een politicus die dacht dat de limieten aan (zijn) overheidsmacht een ware schande waren. Zijn favoriete modus operandi was de notoire ‘pen and phone’-strategie. Als het federaal parlement geen actie ondernam, zo verkondigde de toenmalige president, zou hij het zelf doen, met zijn pen (een verwijzing naar de presidentiële decreten) en zijn telefoon (een verwijzing naar zijn invloed bij drukkingsgroepen, de media en het Amerikaanse volk).

De president van de Verenigde Staten moet het respect voor de federale grondwet over het hele land verzekeren. Om die reden is het belangrijk dat hij geloofwaardig overkomt wanneer hij zich van die taak kwijt. De ‘beschermer van de grondwet’ die het zelf niet zo nauw neemt met zijn constitutionele jobbeschrijving, is geen geschikte woordvoerder voor de nationale grondwettelijke orde. Donald Trumps plichtsverzaking was spectaculairder dan die van Joe Biden. ‘Made for Hollywood’, zou je kunnen zeggen. Maar beide heerschappen toonden tijdens hun regeerperiodes een misprijzen voor ’s lands constitutioneel bestel. En zoiets laat sporen na.

grondwettig

Amerikaanse grondwet is (g)een vodje papier