Het is ongezien in Vlaanderen: journalisten die aan zelfkritiek doen. VRT-journalist Luc Pauwels durft dat en heeft daarover een zeer leesbaar boekje geschreven.

Zelfreflectie

Pauwels zegt ‘Journalistiek in tijden van fake news’ te hebben geschreven omdat je van zelfreflectie beter wordt. Omdat de Vierde Macht zich – anders dan de drie andere Machten die elkaar in evenwicht houden – onaantastbaar waant en zich ook zo gedraagt: elke opmerking is een aanslag op de persvrijheid. Dat intussen journalisten, net als pastoors en politici, almaar zakken op de vertrouwensindex, is niet de eerste zorg.

Pauwels geeft een indrukwekkende lijst uitschuivers. Hij heeft goed en veel huiswerk gemaakt. Chapeau! En hij heeft de moed om zelf ook het boetekleed aan te trekken. Ook hij laat zich misleiden, zelfs als het over energie gaat, zijn terrein, zijn expertise.

Wat er niet staat

Interessant allemaal. Ook omwille van wat er vaak opvallend niet staat. Pauwels beschrijft de hele sector, maar heeft het logischerwijs vaak over televisie. Maar – we zullen vriendelijk zijn – als het over de openbare omroep gaat legt hij enige reticentie aan de dag.

Zo komt Pauwels uitgebreid terug op de reactie van Johan Vande Lanotte op zijn en Wim Van den Eyndes boek ‘De Keizer van Oostende’: de weerlegging van Vande Lanotte kreeg uitgebreide aandacht nog voor iemand dat boek had kunnen lezen. Nadien bleek dat wat door Pauwels & Co werd gezegd, op twee details na, helemaal correct was.

Maar Pauwels rept met geen woord over de reactie toen van de VRT-hoofdredactie: Pauwels en Van den Eynde werden prompt op non-actief gezet. Bij de voorstelling van zijn boek zei Pauwels dat zijn sanctie van toen irrelevant was. Een bizarre reactie. Een schorsing is ‘gene kattepis’. En opvallend: ook in Humo komt Raf Liekens daar met Pauwels uitgebreid op terug…

Nepnieuws en nepzwijgen

Om maar te zeggen dat ‘nepnieuws’ bestaat, maar ‘nepzwijgen’ ook. Kennelijk ligt daar een grens. Over de fouten van het voetvolk kan uitgebreid worden bericht. Over de bazen niet. Wel in omgekeerde zin. Pauwels vertelt hoe hij over de betrouwbaarheid van kerncentrales eerst misleid wordt, bijgevolg fout nieuws verspreidt, door checken tot een ander inzicht komt en finaal publiek toegeeft dat er een fout is gemaakt. En dan komt het: ‘Onze hoofdredactie stond er voluit achter’. Is het dan denkbaar dat de vele VRT-hoofdredacteurs, -cheffen en -coördinatoren tot het besluit komen het maar bij die fout te houden?

Nog een voorbeeld? Pauwels beschrijft uitgebreid de coronaberichtgeving, waarbij de openbare omroep met open ogen en bijna twee jaar lang probleemloos het scenario invult dat vóór de crisis door de GrootViroloog in Londen eloquent uit de doeken was gedaan. Maar nu komt het. Op de redactie waren ‘al maanden discussies aan de gang’. Pauwels geeft zijn collega’s gelijk: ze constateren dat men wel heel ver was ‘afgedreven van de kritische journalist die de hakken in het zand plaatst en autoriteiten tackelt met de vraag: Klopt dat wel?’

Ze wisten en zagen het dus zelf ook. Alleen heeft dat in de praktijk niets opgeleverd, want het spel van de GrootViroloog en zijn clubje is nooit gestopt. Jazeker, het is – alle respect! – een schuldbelijdenis die kan tellen. Maar is er dan niemand naar de hoofd- of eindredactie gegaan om dat ook te zeggen? En wat was in voorkomend geval hun antwoord? Delen zij de conclusie van Pauwels en zijn collega’s? We zullen het allicht nooit weten. Pauwels zwijgt.

Transparantie

Uiteraard kan je niet verwachten dat in één boekje alle uitleg te vinden is. Dat het niet gaat over de (blijkens een verslag van de VRT-redactieraad) eenzijdige verkiezingsberichtgeving, oké. Dat we niet vernemen waarom de avond van het nieuws over Sihame El Kaouakibi, de VRT zweeg, oké. Maar wat je wél behandelt, moet je – dat is trouwens de les van Pauwels – grondig behandelen, tot op het bot. En niet stoppen als het wat moeilijk wordt.

Dat is ook een eenvoudige kwestie van transparantie. Transparantie die Pauwels en zijn redactie – terecht! – vragen van iedereen, zeker van al wie omgaat met belastinggeld.

In die zin is Pauwels wél een uitstekend journalist die bovendien de moed heeft heikele kwesties aan te kaarten, maar tegelijk is hij een product van het ministerie van Radio en Televisie: de bazen zijn gehuld in zwijgen, de transparantie benadert die van Roemenië. Dat laatste overigens met instemming van de verzamelde Vlaamse politiek.

Ministerie-reflexen

Bij Pauwels zie je die ministerie-reflexen ook op nog andere punten. Er is uiteraard het riedeltje over de eindeloze besparingen, er is de uitdrukkelijke vraag naar minder concurrentie (want die leidt tot ontsporingen). Maar de mooiste is het voorstel om elk dossier dat een beetje delicaat zou kunnen zijn altijd in handen te geven van TWEE mensen. Die dan elkaar moeten controleren/bijstaan/corrigeren/…

Het is een typische reactie voor een organisatie die geld kan uitgeven zonder het eerst te verdienen. Waar efficiëntie een probleem is van de zoveelste orde. Waar er wel een Mexicaans leger is aan ‘cheffen’, maar wat die doen? Kennelijk niets met waar het uiteindelijk om draait: het nieuws, de productie.

Idem met het voorstel dat de hoofdredacteurs van alle media gaan samenzitten over ‘een nieuwe ijzeren regel: nieuws, dat breng je’, ook als het van de concurrentie komt. Vanwaar de gedachte dat het de verzamelde hoofdredacteurs verboden is hun verstand te gebruiken? Moeten ze daar echt over vergaderen?

Zet aan tot denken

Om dus maar te zeggen dat dat boek van Luc Pauwels interessant is: het zet aan tot denken, dat is een niet geringe verdienste. Al zal er allicht een vervolg moeten komen. Want Pauwels heeft het terecht over feiten die juist moeten zijn. Maar er is nog. Eenzijdigheid, de werkelijkheid inkleuren vanuit altijd hetzelfde perspectief met altijd dezelfde experts, lamentabele kritische zin, dat is veel moeilijker te factchecken.

Net zoals het verschil tussen toegankelijkheid (dat moet!) en onnozelheid (dat getuigt van minachting voor het publiek). Misschien is dat wel de grootste uitdaging. Het nieuws is er, het staat online, maar hoe ga je daarmee om?

Op de dag van de voorstelling van Pauwels’ boek – alleen God zelf kan zoiets regelen – staat er van ZAK een cartoon in de krant. We zien een man die buiten staat met voor hem cameraploegen, journalisten, fotografen; wat verder staat ook een zendwagen. Vraag van de journalist: ‘Wat ging er door u heen toen u gisteren op deze plek naar de Ronde van Vlaanderen stond te kijken?’

GrootViroloog

Journalist doet aan zelfkritiek: interessant, ook wat er niét staat