75 jaar ‘Grundgesetz’: dat was vorige week reden tot vieren in de Bondsrepubliek. Of toch niet van harte? Nog voelen vele Oost-Duitsers zich vreemd in het herenigde Duitsland.

De Duitsers zijn best trots op hun grondwet, hun Grundgesetz (GG). Dat was op 23 mei, bij de 75ste verjaardag ervan, duidelijk merkbaar in de Duitse media. Politici, professoren en journalisten spaarden geen lof voor de grondwet die vier jaar na de ondergang van het Derde Rijk de juridische basis legde voor een democratische West-Duitse staat. De Bondsrepubliek Duitsland moest de tegenhanger vormen van totalitaire staten, zowel die van de nationaalsocialisten als die van de communisten in de niet veel later opgerichte DDR.

Recht boven staatsmacht

Het GG stak niet van wal met de beschrijving van de staatsstructuren en de bevoegdheden van de federale entiteiten, maar met de ‘Grundrechte’. De eerste twintig artikelen gaan over de basisrechten van de burger. Het eerste artikel luidt, niet toevallig in het licht van de ervaringen die de Duitsers hadden met de nationaalsocialistische dictatuur: ‘Die Würde des Menschen ist unantastbar’ (‘De waardigheid van de mens is onaantastbaar’). Wat een groot verschil met de grondwetten van andere staten!

Het Grundgesetz plaatst recht boven staatsmacht, en het Bundesverfassungsgericht, het Grondwettelijk Hof, waakt daarover. Theodor Heuss, de eerste bondspresident, zei over de Grundrechte dat ze niet alleen ‘een stuk van de staat’ maar ook ‘tegelijkertijd acties van wantrouwen tegenover het misbruik van de staatsmacht’ waren.

Wegen naar de eenheid

Het Grundgesetz vulde ook de leegte op die ontstaan was door het wegvallen van de nationale trots ten gevolge van de misdaden tegen de menselijkheid die de nationaalsocialisten in naam van de Duitse natie hadden begaan. De politicoloog Dolf Sternberger creëerde het begrip Verfassungspatriotismus, letterlijk ‘constitutioneel patriottisme’, van de burger die zich identificeert met de basiswaarden en de instellingen van het republikeinse ordeningssysteem. De filosoof Jürgen Habermas maakte het concept tijdens de Historikerstreit in 1986 bekend als een alternatief voor een etnisch gekleurd nationalisme.

De scheppers van die Grundgesetz zelf hadden wel nog oog voor het verdere lot van de Duitse natie. Zij hoopten dat Duitsland op een mooie dag weer herenigd zou worden. In afwachting daarvan was de Bondsrepubliek voor hen een ‘Provisorium’, een voorlopige staat. Daarom heette de grondwet van die in 1949 opgerichte (West-Duitse) staat met een neologisme ‘Grundgesetz’, en niet ‘Verfassung’, het gebruikelijke Duitse woord voor grondwet of constitutie.

Artikel 146 stelde dan ook dat het Grundgesetz dat na de voleinding van de Duitse eenheid geldt, zijn geldigheid verliest op het ogenblik dat een ‘Verfassung’ van kracht wordt, ‘waartoe door het Duitse volk in vrije beslissingsmacht is besloten’. Maar er was nog een ander artikel dat de totstandkoming van de Duitse eenheid regelde.

Artikel 23 in de versie van 23 mei 1949 stelde namelijk dat het Grundgesetz gold in de deelstaten van het toenmalige West-Duitsland, en dan volgde de bijzondere zin: ‘In anderen Teilen Deutschlands ist es nach deren Beitritt in Kraft zu setzen.’ (‘In andere delen van Duitsland is het na hun toetreding in werking te stellen.’).

Prangend

In het jaar 1990, na de val van de Muur en het machtsverlies van de SED, de Oost-Duitse communistische partij, werd de kwestie van de Duitse eenmaking weer prangend. Daarvoor lagen de twee opties op tafel: ofwel via artikel 23 ofwel via artikel 146. Het West-Duitse establishment verkoos het eerste: de DDR moest als dat ‘andere deel van Duitsland’ gewoon toetreden tot het geldingsbereik van het Grundgesetz. In de DDR pleitten veel mensen voor het bijeenroepen van een constitutionele vergadering in de geest van artikel 146. Uiteindelijk wonnen de voorstanders van artikel 23 het pleit. Er werd niet onderhandeld over een nieuwe grondwet, en de vergrote Bondsrepubliek behield zelfs de naam ‘Grundgesetz’ omdat die grondwet in de afgelopen vier decennia zijn deugdelijkheid zou bewezen hebben.

Vreemdheid

Bij de viering van 75 jaar Grundgesetz kwam de kat op de koord. Bodo Ramelow (Die Linke), minister-president van de Oost-Duitse deelstaat Thüringen, vertelde in een interview dat het Grundgesetz weliswaar de basis van de vrijheid is ‘die wij in de nieuwe deelstaten sinds 34 jaren kunnen beleven’, maar dat vele Oost-Duitsers het er toch moeilijk mee hebben dat ‘der Osten’ (nvdr – Oost-Duitsland) slechts in de marge opduikt. Ze zouden er dan ook een gevoel van ‘emotionale Fremdheit’ (‘emotionele vreemdheid’) aan overhouden. Al de ervaringen van de vreedzame revolutie (van 1989-90 in de DDR), al de ideeën die de Ronde Tafel van Oost-Duitse politici en burgerrechtenactivisten in die periode had uitgewerkt voor een nieuwe ‘Verfassung’, dat alles was buiten beschouwing gelaten bij de toetreding tot de Bondsrepubliek.

Ramelow breekt een lans voor een volksreferendum over het Grundgesetz, zoals voorzien in het nog altijd geldende artikel 146

87 procent van de West-Duitsers vindt dat het GG zijn sporen heeft verdiend tegenover 67 procent van de Oost-Duitsers. Om de laatstgenoemden er meer bij te betrekken, breekt Ramelow een lans voor een volksreferendum over het GG, zoals voorzien in het nog altijd geldende artikel 146. Het Grundgesetz, dat hij op zichzelf een heel goede grondwet vindt, zou daarna als ware ‘Verfassung’ aangevoeld worden als iets dat van alle Duitsers is, in Oost en West.

Vreemde eend in de bijt

Literatuurwetenschapper Dirk Oschmann, professor aan de universiteit van het Oost-Duitse Leipzig, is veel scherper dan Ramelow. In 2023 maakte hij furore met het boek Der Osten: eine westdeutsche Erfindung (‘Oost-Duitsland: een West-Duitse uitvinding‘). Hij kaartte daarin aan dat de Oost-Duitsers bij de eenmaking eigenlijk uitgesloten werden van deelname aan de macht – zo zouden er nauwelijks Oost-Duitsers een leidinggevende functie bekleden in de grote ondernemingen, de universiteiten, de media en de federale ministeries. Dat zou volgens hem verklaren waarom de scepsis tegenover de democratie groter is in het oosten dan in het westen van Duitsland (vermoedelijk speelt hier zijn bezorgdheid over het succes van de AfD in de Oost-Duitse deelstaten mee). De democratie zou er een zijn van ‘toekijken en niet van gepast meedoen, meebeslissen en mee gestalte geven op het hoogste niveau’.

Hoe we de analyses van Ramelow en Oschmann ook mogen inschatten, feit is dat Oost-Duitsland in politiek en maatschappelijk-cultureel opzicht nog altijd een ietwat vreemde eend in de bijt blijft. Het levensgevoel is er vaak nog anders, het is toch nog altijd een ietwat ander Duitsland. De feestelijkheden rond 75 jaar Grundgesetz kunnen dat niet wegmoffelen.

Grundrechte

Nationaal referendum over de Duitse grondwet?