Wat doet een overheid wanneer het een geschiedenisverhaal annex ‘passende boodschap’ tot bij de schooljeugd wil brengen? Subsidieer je een televisiereeks? Maak je een canon? Schrijf je zelf de schoolboeken?

Al kort na de oorlog verschenen leerboeken, louter en alleen aan de oorlog gewijd. Ook het gebruik van wandplaten, illustraties en lichtbeelden werd gestimuleerd. Alle hulpmiddelen ademden dezelfde boodschap uit: Duitsland was de boosdoener terwijl België, het land van ijverige, vrijheidminnende mannen en vrouwen, het slachtoffer was. Dankzij ‘wilskracht’ en ‘nationale eendracht’ had ons kleine leger dat oppermachtige Duitse leger kunnen verslaan. Helden waren wij, en de opperhelden waren Koning Albert en Koningen Elisabeth: de overheid verplichtte dan ook om in elk klaslokaal een portret van hem, in uniform met helm, en van haar, als verpleegster, op te hangen. Onderwijsminister Jules Destreé had ondertussen een uitnodiging gestuurd naar alle athenea om na te denken over hoe ze die oorlog konden gebruiken om de patriottische boodschap te versterken.

Dulce et decorum est pro patria mori

In vele scholen werden oorlogsmonumenten ingehuldigd waarop alle namen stonden van leerlingen, oud-leerlingen, leraars, die ‘de heldendood’ gestorven waren. De prominente plaats van het monument zorgde voor een dagelijkse herinnering aan de ‘patriottische soldaat’, tot de dood trouw aan het vaderland. Zijn offer straalde af op het schoolprestige: het aantal gestorven (oud)-leerlingen, werd een kwaliteitsmerk. Zo ging het Luikse atheneum er prat op dat 500 jongens hadden gevochten voor ‘vrijheid en recht’. Op de gouden plaat stonden de namen van hun 105 slachtoffers die nu ‘held’ waren geworden. ‘Als we twijfelen over de toekomst, volstaat het naar het voorbeeld van de doden te kijken’, wist de Luikse prefect Gerard.

Generaal Glotz deed er in hetzelfde atheneum nog een schepje bovenop: ‘Als de huidige leerlingen werkelijk hun schuld tegenover hun gestorven vrienden wilden aflossen, dan melden ze zich massaal als reserveofficieren’.

Nooit meer oorlog

Een totaal andere boodschap dan de verbondenheid tussen generaties, was deze van de afschuw om de verwoestingen die een oorlog aanricht. Hier kon het verleden onmogelijk model staan voor de toekomst. Schoolreizen zouden voor het laten doordringen van deze boodschap ideaal zijn, want geen enkele technologie, geen enkele getuigenis van een ‘oud-strijder die erbij was geweest’ kon op tegen de werkelijke, tastbare ervaring van het front.

Victor Devogel, algemeen directeur van de Brusselse scholen, was ervan overtuigd dat de organisatie van deze ‘ontroerende lessen’ niet echt ingewikkeld zou zijn. Al bij de eerste inspectiereis kwam hij echter tot de constatatie dat een en ander toch niet simpel was. Het vervoer aan de IJzer was amper te regelen, en in een straal van zeven kilometer was er geen drinkbaar water rond Diksmuide. Aan het educatieve karakter van een klassikaal bezoek aan bunkers, prikkeldraad en verschroeide aarde werd niet getwijfeld. Toen in 1927 twee jongens en een priester-leraar als gevolg van een ontploffing van oorlogsmunitie het leven lieten, werd niet hun risicovolle gedrag aangeklaagd, maar hun vaderlandslievende houding bejubeld. Bewezen zij immers niet dat de oorlog nog steeds werd herinnerd?

Veiliger en dichter bij huis waren de bezoeken aan martelaarssteden als Mechelen, Dinant, Luik, Aarschot, Dendermonde. Vooral voor meisjes waren deze reisjes een aanrader, jongens mochten wel al eens enkele dagen proeven van het ‘echte front’.

Toch veranderde er tijdens het interbellum een en ander. Er werd immers wederopgebouwd, ook in de Westhoek. De teruggekeerde mensen wilden ‘vooruit’ en sporen van de oorlog bewaren, was niet altijd hun eerste zorg.

Ook de zorgvuldig geconstrueerde boodschap van nationaal-patriottische eenheid brokkelde af. Wellicht had die boodschap nooit iedereen overtuigd. In colleges met een flamingantische traditie volgden niet alle leraars dat Belgisch patriottistisch verhaal. Het kon ook om een exclusief Vlaamse herinnering gaan, zo bleek. Een scholier uit Brugge schreef in 1935 na het bezoek aan de IJzertoren over dat ‘heerlijk beeld dat ons den heldendood der Vlaamsche dapperen vertelt’.

Das militar

De herinneringscultuur gericht op het onderhouden of stimuleren van militaire offerbereidheid, verloor tijdens het interbellum veel van zijn pluimen, ook in het onderwijs. De herdenkingsmonumenten voor de gesneuvelde leerlingen verkommerden samen met de boodschap dat zij gestorven waren voor het vaderland en dat hun moedig gedrag moest nagevolgd worden.

Er kwam ook kritiek op de militaire logica. In internationale netwerken van onder andere pacifisten en historici vond men het not done dat geschiedenisonderwijs bijdroeg tot nationalistische gevoelens, één van de (vele) oorzaken die die oorlog hadden mogelijk gemaakt.

In België leidde dit tot een voorzichtige poging om het virulent anti-Duits karakter in leerboeken te milderen. Deze pogingen kenden weinig succes, evenmin als de aanbevelingen om termen als ‘internationale samenwerking’ en ‘onderlinge afhankelijkheid’ ingang te doen vinden.

Na die Tweede Wereldoorlog

Vanaf de jaren ’60 zou de transformatie zich doorzetten: reizen naar de frontstreek met zijn esthetisch vormgegeven en goed onderhouden begraafplaatsen werden nu een bezinning op de zinloosheid van geweld. Onderwijs over oorlog stond nu in het teken van vrede.

Maar ook het militaire herdenken bleef bestaan, al was dit zeker niet het geval in het onderwijs. Veldslagen werden herdacht en het eren van helden, bleef een constante. Families van over de hele wereld zochten naar ‘hun jongen’ die hier In Flanders Fields lag. Zijn dood kon toch niet zinloos geweest zijn? Die oorlog dus evenmin? Er waren toch ‘goede’ en ‘slechte’? En sterven voor king and country, stond toch niet voor niets op zoveel stenen in de Westhoek?

Maar wat dan met de tekst die op de steen van Arthur Conway Young op Tyne Cot staat? Die zegt dat zijn dood onnodig was, wegens Sacrificed to the fallacy that war can end war.

De oorlog in Oekraïne doet de eeuwige vragen herleven: ‘Bestaan er rechtvaardige oorlogen?’ Moeten we de oorlog voorbereiden als we vrede willen?

Eeuwige vragen, eeuwige zoektocht naar antwoorden.

Bron: De oorlog maakt school: herinneringspraktijken in het Belgisch onderwijs na de Eerste wereldoorlog. Tine Hens, Saartje Vandenborre en Kaat Wils. Volkskunde ; 2014; Vol. 115; iss. 1; pp. 5 – 25

heldendood

Van het onderwijsfront, alleen maar heldhaftig nieuws