Het was op 18 juni een halve eeuw geleden dat de Afrikaanse dichter, toneelschrijver en denker N.P. van Wyk Louw overleed. De auteur Karel Schoeman noemt hem de grootste dichter van Zuid-Afrika en een van de weinige figuren van wereldformaat die het land ooit heeft voortgebracht. De historicus Hermann Giliomee is van mening dat Louw als auteur van essays over cultuurpolitiek vandaag zijn gelijke niet kent.

Nicolaas Petrus van Wyk Louw, geboren op 11 juni 1906, was de tweede van vier zonen van een advocaat en zijn vrouw uit het stadje Sutherland in de huidige Noordkaap. De jongste zoon was ook dichter, W.E.G. Louw.

Nederlands en Engels

De moedertaal en de voertaal was Afrikaans, maar Louw maakte al vroeg kennis met Engels en Nederlands. De Nederlandse Statenbijbel en de Psalm en Gezangboek waren nog steeds in gebruik in de kerk en huishoudens. Zijn grootvader Van Wyk kon in bijna foutloos Nederlands bidden. ‘Ik herinner me dat ik, analoog aan de Psalm en Gezangbundel, in zeer slecht Nederlands twee regels heb gemaakt’. Nog voor zijn achtste jaar voelde Louw dat hij vooral gedichten wilde schrijven.

In december 1920 verhuisde de familie Louw naar Kaapstad. Louw begon aan de vooral Engelstalige South African College School (SACS). Daarna studeerde hij aan de Universiteit van Kaapstad (UK), met Latijn, Duits en Nederlands en Afrikaans als majors. Vervolgens behaalde hij een M.A. in het Duits en behaalde een diploma in het onderwijs. Van 1930 tot 1949 was hij docent aan de tweetalige faculteit onderwijs in het UK.

Streven

Nog voor de publicatie van zijn eerste dichtbundel Alleenspraak (1935) schreef Louw als intellectueel over zaken die het Afrikaans en de Afrikaners aangaan. In het jeugdmagazine Die Jongspan schreef hij anoniem de column/rubriek ‘Wat oral gebeurt’. Daarin informeerde hij zijn lezers over Zuid-Afrikaanse en internationale evenementen. Daaronder ook taalbewegingen, vooral de Vlaamse beweging, die de Afrikaanse beweging generaties lang inspireerde.

Sinds 1935 schreef hij over de Afrikaanse schrijvers en hun nationale inspanningen. De politiek was voor Louw een essentieel aspect van de taalstrijd. Voor een volksbeweging is hij echter ‘slechts een technisch middel om een bepaald doel te bereiken’. Zonder het creëren van een waardevolle literatuur zouden de taalbeweging en de bijbehorende politieke beweging zinloos zijn.

Zijn artikelen werden in 1939 gepubliceerd in Berigte te Velde en Lojale Verset. Dit laatste bevat het motto: ‘Opstand is in een volk net zo noodzakelijk als trouw. Het is zelfs niet gevaarlijk als een opstand mislukt; wat gevaarlijk is, is dat er een hele generatie voorbij komt zonder protest.’ Deze boeken hadden een grote invloed op het intellectuele leven van de Afrikaners.

Dichter en academicus

Over Die Halwe Kring oordeelde de in Nederland geboren criticus H.A. Mulder dat het de poëzie van Louw ‘in de lijn van de groot bundels Nederlandse lyriek plaatst als hun gelijke’. Zijn volgende werken, Raka (1941) en Gestaltes en diere (1942), werden ook beschouwd als hoogtepunten in de Afrikaanse poëzie.

De Universiteit van Utrecht reikte hem in 1948 een eredoctoraat uit. Daarmee uitte ze de grote waardering van de Nederlandse wetenschap voor de ontwikkeling in de nieuwste Afrikaanse literatuur, ‘waarvan jij de voorman en het symbool bent’.

In 1949 accepteerde Louw een aanbod om hoogleraar Afrikaanse taal- en letterkunde te worden aan de Rijksuniversiteit van Amsterdam. In zijn Amsterdamse jaren schreef hij belangrijk werk over literaire en cultuurpolitieke kwesties. Zijn werk was toegankelijk voor gewone lezers en de meeste van zijn belangrijkste essays verschenen onder de titel ‘Die Oop Gesprek’ in een populair weekblad, Die Huisgenoot.

Crisissen van een volk

In ‘Cultuur en crisis‘ legde Louw uit welke crisissen een volk kunnen treffen. De eerste is de crisis van fysieke vernietiging, de tweede is de crisis van wanhoop. Het komt voor wanneer veel leden van een gemeenschap het gevoel hebben dat het niet de moeite waard is om als groep verder te gaan met hun eigen taal. Ten slotte is er een ethische crisis: ‘geloven dat overleven alleen de voorkeur heeft boven overleven in gerechtigheid’.

‘Cultuur en crisis’ was na Louws dood in 1970 een thema in het politieke debat van Afrikaners. Giliomee schrijft dat Louws zinnen over overleven in gerechtigheid en loyaal verzet vrijelijk werden gebruikt in het publieke debat in de jaren zeventig — ‘vaak opportunistisch’. Intellectuelen als Johan Degenaar en André du Toit, die beiden apartheid verwierpen, steunden Louw in hun pleidooien voor het instellen van een liberaal-inclusieve democratie.

De dichter Breyten Breytenbach haalde de uitspraken ook aan in zijn proces in 1975. Zelfs voordat Breytenbach naar Zuid-Afrika kwam om een structuur voor een ondergrondse beweging op te zetten, informeerden bepaalde ANC-leiders de veiligheidspolitie. Hij werd betrapt en berecht. Hij deed een beroep op Louw in een wanhopig pleidooi. ‘Het mag paradoxaal zijn, maar voor mij ging het om het voortbestaan van ons volk, een overleven van gerechtigheid zoals Van Wyk Louw het uitdrukte, over de kwaliteit en inhoud van onze beschaving’. De rechter vonniste hem niettemin.

Anti-imperialistisch

Louw keerde in 1958 terug naar Zuid-Afrika als hoofd van de afdeling Afrikaans en Nederlands aan de Universiteit van de Witwatersrand in Johannesburg. Na 1950 verschenen twee grote dichtbundels, Nuwe Verse (1954) en Tristia (1962), en verschillende drama’s, waaronder Germanicus (1958) en Die pluimsaad waai ver (opgevoerd in 1966, gepubliceerd in 1972).

Dit laatste gaat over de crisis in het bestaan van de Afrikaners in de Boerenoorlog (1899-1902). Louw legt voor de opvoering van het drama uit: M.T. Steyn, de laatste president van de Oranje Vrijstaat, speelt wel een belangrijke rol, maar het Afrikaner volk zelf is de held van het stuk. ‘Deze natie werd tegen haar wil en zonder eerdere ervaring in een strijd met een wereldmacht gestort. Hoe ze zichzelf verdedigde, wat ze moest leren en leren, ook de kloven die in haar kwamen — dat is het thema.’

Relevantie

Louw leed op 13 november 1961 een zware hartaanval en kreeg daarna hartproblemen. Op 18 juni 1970 stierf hij vroeg in de ochtend — een week na zijn 64e verjaardag. Zijn werk is vijf keer bekroond met de Hertzogprijs, de meest prestigieuze literaire prijs in het Afrikaans, uitgereikt door de Zuid-Afrikaanse Academie voor Wetenschappen en Kunst.

Louw wordt nog steeds genoemd in literaire werken en ook in het cultuurpolitieke debat in Zuid-Afrika. Na 1994 belandden de Afrikaners in de tweede soort crisis die Louw onderscheidde. De crisis van wanhoop — momenteel als gevolg van emigratie en verengelsing. Deze wordt veroorzaakt door de rasnationalistische ideologie van transformatie en de veronachtzaming van taalrechten door vijandige autoriteiten. In het betoog hierover worden Louws opvattingen over een dergelijke crisis en de reactie van cultuurmensen daarop nieuw leven ingeblazen.

Hertzogprijs

‘Opstand is in een volk net zo noodzakelijk als trouw’: Zuid-Afrikaanse dichter over cultuurcrisissen