CD&V-kamerfractieleider Servais Verherstraeten is geen tegenstander van een pandemiewet, en herinnert critici eraan dat een jaar geleden iedereen om harde maatregelen vroeg. ‘Ook wie nu zeer kritisch is, heeft na de eerste lockdown het systeem van ministeriële besluiten laten passeren.’

Het meest opmerkelijke – maar nauwelijks opgemerkte — van zijn pleidooi tijdens de plenaire vergadering van afgelopen donderdag, is echter dat het ruimte schept voor wie zekerheid en gezondheid geen voldoende argumenten meer vindt om vrijheid langdurig op te blijven offeren. Dat is nieuw voor de partij van minister van Binnenlandse zaken Annelies Verlinden.

Weinig gehoor

‘Toen ik recentelijk las hoe de diverse overheden op de diverse continenten 50 jaar geleden de Hongkonggriep aanpakten, met meer dan één miljoen dodelijke slachtoffers en met klinieken die de capaciteit niet hadden om zieken op te vangen, met nauwelijks overheidsmaatregelen en nauwelijks ingrijpen van de overheid, en dat vergeleek met nu, merkte ik dat het verschil hemelsbreed is. Gelukkig maar, want wij hebben op die manier heel veel levens gered. Het verschil is misschien niet toevallig en ook niet neutraal wat onze rechten en vrijheden betreft, maar waarom reageren wij nu iets minder heftig en later op een gedeeltelijke of een gehele lockdown dan vroeger gebeurde? Is het omdat wij rijker en welvarender geworden zijn, en gezonder? Is het omdat wij nu ouder worden, daardoor bang zijn meer te verliezen en dus meer veiligheid, meer zekerheid en bescherming willen dan toen? Als veiligheid zo belangrijk geworden is, collega’s, is het niet abnormaal dat wij steeds heftiger reageren wanneer die veiligheid in gevaar dreigt te komen.’

Zo begon Servais Verherstraeten afgelopen donderdag zijn pleidooi over het veel besproken voorontwerp van de pandemiewet. Verherstraetens pleidooi om achteruit te kijken, verstomt in het politieke debat dat volgt. Ook zijn verwijzing naar de andere aanpak van een epidemie – de Hong Kong-griep van eind jaren 1960 – krijgt weinig gehoor.

Bijzonder jammer, omdat in een flits het eigenlijke filosofische kerndebat voorbij komt, om nooit gevoerd te worden. Hoeveel vrijheid is deze samenleving bereid om op te offeren om een epidemie van deze omvang aan te pakken? En waarom deden samenlevingen dat in vroegere tijden anders? Over die vraag boog Doorbraak zich al begin dit jaar.

De Hongkonggriep eiste 50 jaar geleden immers één miljoen doden volgens conservatieve schattingen, en vier miljoen doden volgens meer voluntaristische. Op een wereldbevolking die de helft was van wat ze nu is. Doorbraak sprak met de Kamerfractieleider van CD&V

Wat bedoelt u met: ‘Als veiligheid zo belangrijk geworden is, is het niet abnormaal dat wij steeds heftiger reageren wanneer die veiligheid in gevaar dreigt te komen?’
Verherstraeten: ‘Wij zijn een samenleving geworden die probeert steeds meer zekerheid in te bouwen en alles te “verzekeren”. Daarvoor zijn we bereid een hoge prijs te betalen; bijvoorbeeld met vrijheidsbeperkingen, die we eigenlijk niet willen, en die we kaderen in onze grondrechten.’

‘De druk om meer zekerheid en meer veiligheid te scheppen – en die ik ook ondersteun – is dus niet zonder kostprijs. En daar moeten we ons bewust van zijn. Wie meer veiligheid wil, krijgt druk op andere vrijheden. Het is zaak om beide principes in evenwicht te houden. Vroeger was dat gemakkelijker, want de druk om vrijheden op te geven was minder groot, en men reageerde minder georganiseerd. Nu hebben we met onze organisatie en onze maatregelen wellicht duizenden doden voorkomen. Dat niet doen en kiezen voor een aanpak à la Donald Trump of Jair Bolsonaro was niet zonder consequenties geweest. Dat willen we niet als samenleving. En terecht.’

‘Ik had voor mijn tussenkomst in de plenaire toevallig over de Hong-Kong-griep gelezen, en ik vond het interessant. Tijdens de Hong Kong-griep eind jaren 1960 reageerde men in Azië zelfs minder strikt dan nu. Sinds de SARS-crisis in 2003 is ook dat veranderd. Aziatische samenlevingen zijn natuurlijk ook minder individualistisch dan de onze. Ik wil zeker niet naar dat systeem gaan. In Europa zitten we goed. Maar het evenwicht dat we beogen is niet meer het evenwicht zoals het was eind jaren 1960.’

Is er vandaag een evenwicht? Buiten lockdowns zijn er bitter weinig andere opties die worden geprobeerd. Een buitenplan opstellen is uit den boze, laat staan dat België zou proberen om de epidemie aan te pakken zoals Zweden – waar er meer economische en burgerlijke vrijheden blijven bestaan ondanks Covid-19. Wil u dat mensen meer nadenken over welke vrijheden nog mogelijk zijn?
‘Ja. Vele vrijheden staan gelukkig in onze grondwet. Maar geen enkel grondrecht is absoluut. Grondrechten kunnen onderling in strijd zijn met elkaar, zoals nu het geval is. Veiligheid en gezondheid zijn grondrechten. Het recht om te ondernemen, op vrije godsdienstbeleving, vrij onderwijs en het recht om vrij te bewegen zijn dat ook. Veiligheid en gezondheid zijn nu in conflict met andere grondrechten. Hoe steviger je de keuze maakt om voor gezondheid als grondrecht te gaan, hoe groter het spanningsveld met andere grondrechten. Ik wil maar zeggen: als we de lat hoger leggen – en ik ben daar niet tegen, dan moeten we beseffen dat we eigenlijk impliciet ook een keuze maken om te flirten met grenzen.’

Wat bedoelt u daarmee concreet?
‘Als je bewegingsvrijheid inperkt met een avondklok, dan flirt je met de grens. Gelukkig is onze avondklok minder streng dan in Nederland of Frankrijk. Ik zou momenteel niet graag in Frankrijk wonen met de maatregelen die daar nu gelden. Hun cijfers zijn natuurlijk hoog, dus zijn draconische maatregelen misschien nodig. Je kan ervoor kiezen om minder streng op te treden, maar dan moet je natuurlijk zekerheden opgeven, en zet je levens op het spel.’

Zoals u aanhaalt: 50 jaar geleden namen we dit soort maatregelen niet. Toch vinden we onze voorouders daarom niet immoreel. Als we dat soort maatregelen vandaag wel nemen omdat we het vandaag moreler vinden om het recht op gezondheid te laten primeren, dan geven we daarmee impliciet kritiek op onze voorouders die in de jaren 1960 minder morele keuzes maakten.

‘Misschien is dat ook vooruitgang. Ik vind zekerheid en veiligheid op zich niet verkeerd. Wat dat betreft ben ik conservatief. Maar besef dan ook dat die zekerheid vragen niet kosteloos is. Wie zegt voor zekerheid te willen gaan, die moet zich ook bewust zijn van de prijs. Dan moet je de prijs zo draaglijk mogelijk houden, en daarmee maximaal andere grondrechten vrijwaren. Interpreteer je een grondrecht absoluut, dan ben je ermee in strijd. Interpreteer je het tijdelijk minder absoluut – maar nog steeds fundamenteel – dan is dat een prijs, een draaglijke prijs die je tijdelijk aanvaardt.’

Daarmee maakt u natuurlijk ruimte in uw redenering voor beleid dat anders kan, beleid dat kan evolueren, en opnieuw richting meer vrijheden kan. Want de slinger is nu toch wel erg doorgeslagen richting veiligheid?
‘Wanneer de cijfers het toestaan, moet er gradueel versoepeld worden. Zonder meer. De factuur mag geen blanco cheque zijn ten gunste van de zekerheid, de veiligheid en de gezondheid. De factuur moet betaalbaar en draaglijk zijn. En de factuur moet liefst zo snel mogelijk eindigen. Ik durf te hopen dat de zomer ons modaliteiten geeft om te versoepelen, in combinatie met de vaccinaties die nu op tempo komen. We kunnen de zomer niet in onder de voorwaarden die nu gelden. Ik ben daar optimistisch in. En we gaan met z’n allen ook een beetje voorzichtiger zijn.’

‘In de grootsteden is het ook moeilijker om verspreiding van het virus tegen te gaan dan op het platteland. Op het platteland is meer open ruimte en wonen mensen niet zo dicht op elkaar. Ik denk dat we veel gaan leren uit deze crisis, net zoals vele Aziatische landen uit de SARS-crisis hebben geleerd. De Europese antwoorden zullen anders zijn. Als het ons dan nog eens overkomt, dan zullen we er ook beter op reageren, zodat we niet inboeten aan veiligheid, maar winnen aan vrijheid.’

Wat is de finaliteit van het Belgische coronabeleid dan? Waar gaan we naartoe?
‘In België zitten we met te veel aan tafel om te spreken van een echt beleid. In de pandemiewet mag van mij ook uitdrukkelijk overleg met de deelstaten staan, want ook zij moeten hun verantwoordelijkheid opnemen. In crisistijd moeten we partijpolitieke grenzen overstijgen. Maar nu zitten we met velen aan tafel, en stel ik vast dat er in elke partij zeer veel verschillende gedachten zijn over Covid-19. Je hebt Bolsonaro’s overal in de samenleving, en je hebt ook anderen. We gaan er al eens snel een politieke figuur op kleven, en ik kan me dan inbeelden dat men een bepaalde federale minister aanduidt.’

‘Je zit dus met veel mensen aan tafel – zelfs de experten zijn het vaak niet met elkaar eens – en op een bepaald moment moet je afkloppen. We hebben bij het begin van de tweede golf gepoogd om de gulden middenweg te bewandelen. Met die gulden middenweg zijn we niet te straf geweest, zeker niet als je vergelijkt met Nederland of Frankrijk. Met het evenwicht dat er gekomen is, zijn de besmettingscijfers niet dramatisch gezakt, maar zijn ze ook onder controle gebleven.’

‘Vaak heeft diversiteit aan opinies over corona te maken met de eigen levenssfeer. Wie nu kleine kinderen heeft, denkt bijvoorbeeld anders dan mensen zoals ik, die veel geluk hebben. Er zijn maatschappelijke thema’s waarover men geen specialist is, maar waarover mensen wel hun eigen standpunten hebben. Over het verkeer hebben mensen verschillende standpunten, ook al is het verkeer even complex als andere maatschappelijke problemen. Zo gaat dat met corona ook: iedereen bekijkt dat met zijn eigen bril, en daar is niets mis mee. Zo krijg je een veelheid van standpunten, waaruit je dan moet kiezen. Als je dan nog eens met velen aan tafel zit, met evenveel standpunten, dan land je ook ergens in het midden.’

Is het daarom dat enkele experts twee weken geleden een mediacampagne begonnen zijn voor een strenge lockdown, en we nu met een ‘paaspauze’ zitten, waarover de experts dan ook ‘tevreden’ zijn, ook al vroegen ze een lockdown?
‘Zodra cijfers gunstig of minder gunstig evolueren, beïnvloedt dat het beleid. Men moest wel bijsturen. Zijn de experts een media-offensief opgestart? Ik zou dat willen nuanceren. Maar dat is inderdaad gebeurd, en heeft het voor de politiek ook iets gemakkelijker gemaakt om een beslissing te nemen. Het waren echter vooral de cijfers die de beslissingen hebben beïnvloed.’

‘Zodra de cijfers smelten als sneeuw voor de zon, kan je politiek ook de maatregelen die nu gelden, niet aanhouden. Dan ben je verplicht om opnieuw te versoepelen. Je kan bij een daling nog even volhouden om cijfers nog meer naar beneden te duwen, maar op een gegeven moment is het niet meer te houden. Misschien kan je dan iets minder voorzichtig zijn. Zijn er dan opnieuw opwaartse trends – de mensen kijken ook naar het nieuws – dan zullen mensen wel opnieuw voorzichtiger worden. Wordt het dan opnieuw beter, zullen ze opnieuw zich wat meer veroorloven. Ik vind dat menselijk.’

U haalt in uw interventie in de plenaire vergadering welvaart aan als oorzaak voor onze huidige maatschappelijke keuze voor zekerheid. Wat bedoelt u juist?
‘Wie meer te verliezen heeft, die zal zich krampachtiger aan zekerheid proberen vast te houden. Ons welvaarts- en gezondheidsniveau is hoog. Leeftijd speelt een belangrijke rol in de perceptie over corona. Mijn 82-jarige vader associeert het virus met de dood, maar de jongere medewerkers van mijn advocatenkantoor zijn minder bezorgd over de ziekte, zo is althans mijn perceptie.’

‘Gezondheid is steeds belangrijker naarmate je ouder wordt. In een vergrijsde samenleving is het leven geen vanzelfsprekendheid meer, en verwachten mensen meer ingrepen van de overheid en van hun medeburgers om de vanzelfsprekendheid en de gezondheid te kunnen behouden. We kunnen dat organiseren, maar niet kosteloos.’

‘De ontkerkelijking in Vlaanderen – die al lang is ingezet – heeft tot gevolg dat de samenleving voor een deel verbrokkeld is. De gedachte aan collectieve emancipatie is verminderd. Dat is niet noodzakelijk hetzelfde als collectivisme. De teloorgang van het middenveld maakt een democratie kwetsbaarder en maakt dat collectivisme steeds vaker collectieve emancipatie verdringt. Sociale zekerheid kan maar bestaan als ze steunt op een fundament van samenhang. Burgers moeten eerst zelf werken en bijdragen, en elkaar helpen, en pas daarna komt het collectieve, de verzekering. Als de eerste twee fundamenten afbrokkelen, dan moet het collectieve van de waaromstuit meer opvangen.’

Wat gebeurt er als we vrijheid inruilen voor zekerheid? Riskeren we dan niet beide te verliezen?
‘Je kan niet alles verzekeren. Je mag er niet in doorslaan. De evenwichtsoefening tussen zekerheid en andere grondwaarden die je hoe dan ook moet maken, geraakt anders uit balans. Je moet ook beseffen dat zij die een hang hebben naar zekerheid, hun ambities niet tot in het absolute mogen doortrekken. Want anders riskeert u weleens gelijk te kunnen krijgen.’

Hongkonggriep

Servais Verherstraeten: ‘Avondklok is met grens flirten’