Zoals mogelijk bekend spant uw auteur zich in om belangrijke informatie te behoeden voor een vernietiging door het collectieve geheugen. Zo’n belangrijk onderwerp zijn de dagboeken van Kurt Riezler (1882 – 1955). Als politicus speelde Riezler een relevante rol in de Duitse conservatief-imperiale politiek in de aanloop naar de Eerste Wereldoorlog – ook hielp hij Lenin aan de macht in Rusland. Hij steunde zowel de Frankfurter Schule als Martin Heidegger en kreeg na zijn dood een lofrede door Leo Strauss.

Hoe nepnieuws te definiëren?

Enige tijd terug noemde ik de Riezler-dagboeken tijdens een debat over nepnieuws in het Huis van Europa – het specifieke fragment werd geciteerd in Met het Oog op Morgen (vanaf 01.44). De vraag is hoe wij nepnieuws definiëren. Als wij iets in die definitie betrekken dat zo moeilijk is vast te stellen als de intentie van de maker van een bericht, hoe solide is de definitie dan?

Riezlers dagboeken maken duidelijk dat het vaak niet mogelijk is om één gevestigde mening door een andere te vervangen, maar dat er een totale verschuiving nodig is van de heersende consensus. Wanneer een feit botst met een gevestigd interpretatiekader wordt het feit dikwijls genegeerd; als negeren onmogelijk is wordt het belang ervan gerelativeerd.

Hardnekkige Duitse historici

Het bewijs dat uit Riezlers dagboeken kon worden geput was krakkemikkig en waarschijnlijk pas na de Eerste Wereldoorlog opgeschreven. Desondanks bleven Duitse historici het gebruiken als bewijs dat de Duitse leiders destijds toch liever vrede hadden gewild. Als men stelt ‘om van nepnieuws te kunnen spreken is het noodzakelijk dat er een bedoeling is om te misleiden’ – dan is er een probleem met de definitie: het bleek immers problematisch om Riezlers intenties eenduidig op te maken uit zijn eigen dagboek. Een botsing tussen een bron en een voorbereide uitleg betekent dikwijls dat de bron zó wordt geduid dat de oorspronkelijke interpretatie overeind blijft.

In mijn leven ondervond ik meermaals dat academici en journalisten zijn zoals iedere andere beroepsgroep: als het uiten van een bepaalde mening hen hun baan kan kosten, dan houden zij hun mond. Dit betekent dat welke mening op een bepaald moment in de tijd overheerst, meer een kwestie is van macht en belangen dan van waarheidsliefde en waarheidsvinding. Dit wil niet zeggen dat er geen objectieve waarheid bestaat – hooguit dat de perceptie van die objectieve waarheid actief wordt tegengewerkt door de gevestigde macht. Dit weten we al sinds Sokrates in 399 v.C. de gifbeker kreeg toen hij ongemakkelijke waarheden aankaartte.

Climategate & immigratie: doofpotten

Denk maar aan Climategate in 2009 – uitgelekte documenten van de Universiteit van East Anglia bevatten instructies om klimaatsceptici te weren uit wetenschappelijke publicaties. Terwijl de mainstream media dit van de agenda afvoerden bouwde de groene lobby verder aan de klimaatconsensus. Net zoals de massamigratie en cultuurverandering systematisch doorgingen na de moorden op Pim Fortuyn en Theo van Gogh, gingen de instituties stelselmatig verder met het deplatformen van klimaatsceptici na Climategate. Enkel een onthulling of een schokkende gebeurtenis is niet genoeg: het volk moet actief de straat op om het spoor van de gevestigde belangen anders te leggen. Met onverzettelijke macht en kracht moeten de gevestigde instituties dwingend en aanhoudend worden gecorrigeerd – en niet slechts door eens in de vier jaar een bolletje rood te kleuren in een stemhokje.

Kurt Riezler was niet onbekend met zulke pragmatische machtspolitiek. Hij was particulier secretaris van Theobald von Bethmann Hollweg, de kanselier van het Duitse Keizerrijk tussen 1909 en 1917. In de jaren zestig ontbrandde een fel debat tussen Duitse historici: het ene kamp beweerde dat Bethmann Hollweg en Riezler de oorlog actief hadden bevorderd – het andere bepleitte dat zij hadden getracht om de vrede te bewaren. Het probleem was dat er amper bronnen waren die inzicht boden in de overwegingen en motieven van de kanselier. Dit gold in het bijzonder voor zijn optreden na de moord op Frans Ferdinand in 1914, die de Eerste Wereldoorlog in gang zette.

Cruciale passages mogelijk verbrand

In 1962 kwamen Riezlers dagboeken boven water: die leken de ‘vredesduif’-interpretatie te staven. Maar historici kregen argwaan – zij vonden aanwijzingen in de tekst dat Riezlers aantekeningen over de crisis van 1914 achteraf waren geschreven en toegevoegd. Pas in 1980 werd dit getoetst aan de originele dagboeken. De betreffende passages bleken te zijn geschreven op afwijkend papier en bovendien was er veel tekst doorgestreept. Riezlers broer bleek bovendien de meeste inhoud in de dagboeken te hebben verbrand: met name van de periode tussen 1911 en 1914. Hierop noteerden de aanhangers van de vredesduif-interpretatie weliswaar wat slordigheden: zij pasten hun lezing van het verleden niet wezenlijk aan.

Zo stuiten wij op een reeds omschreven inzicht van de geschiedenisfilosofie: een bron op zichzelf kan zelden iets dwingend weerleggen of bewijzen. De bron wordt vaak zó geïnterpreteerd dat de bestaande lezing overeind blijft. Historici probeerden de dagboeken te herduiden om de intenties van Riezler anders te kunnen plaatsen in de tijdsgeest. De dagboek-controverse is belangrijk omdat deze laat zien dat de uitleg van de intenties van de historische actor wordt bepaald door de historische omstandigheid van de duider. Dit is precies wat Leo Strauss verwoordde in zijn lofrede op Riezler: ‘Ieder conflict tussen ideeën weerspiegelt volgens Riezler een conflict tussen levende krachten; de vraag naar de waarheid van een idee komt dan neer op de vraag naar de kracht van dat idee.’

Interpretatie gaat meer over macht dan over waarheid

Dit stelt waarheid gelijk aan macht en populariteit oftewel aan welke stroming de ‘wind van de tijdsgeest in de rug heeft’. In de jaren vijftig – een tijd van bezinning – zal Riezler een andere weergave aanleveren van de intenties waarmee hij handelde in de nationalistische Duitse keizertijd, dan in die tijd zelf. Trekken we dit door naar de nepnieuws-discussie, dan blijkt het stempel ‘nepnieuws’ in de praktijk eenvoudigweg een codewoord voor onwelgevallige informatie die niet past in het linksliberale paradigma van het establishment. Een eigen waterdichte definitie bieden van nepnieuws is dan overbodig: men hoeft slechts de definities te beproeven die de EU en aanverwante partijen hanteren, en te constateren dat er tussen lidstaten geen consensus over die definitie is.

Hetzelfde geldt voor de discussie over ideologische vooringenomenheid in het onderwijs en de academische wereld. Links-liberalen, postmodernen en socialisten zeggen dan: ‘Kom met bewijzen, want anekdotes zijn niet serieus te nemen.’ Toen de Nederlandse antropoloog en wiskundige Jan van de Beek voorstelde om systematisch te inspecteren welke onderzoeksvoorstellen zijn afgewezen en om de indieners van die onderzoeksvragen te interviewen, kreeg hij uiteraard die kans niet. Met de linksliberale wetenschap is het precies zoals met de telescoop van Galileo Galilei: toen de geestelijken kwamen kijken zagen zij geen kraters op de maan maar wolkjes in de lens.

Niet willen zien

Degenen die een belang hebben in het gevestigde interpretatiekader, zien de tekortkomingen in hun interpretaties niet omdat ze deze niet willen zien. Als feiten botsen met het gevestigde interpretatiekader, dan worden ze irrelevant verklaard of afgedaan als ‘anekdotisch’.

Dit maakt een totale paradigmawisseling noodzakelijk – een algehele horizonverschuiving – en zal aanhoudend onderzoek vereisen.

Huis van Europa

De dagboeken van Kurt Riezler plaatst ‘desinformatie’ in nieuw daglicht