Portugal is een land dat enigszins buiten de radar valt. Het contrast met de grote broer van het Iberisch schiereiland, is groot. Spanje behoort in zekere zin tot onze leefwereld, niet alleen als ‘vakantieland’, maar ook cultureel-historisch. De avondscholen Spaans worden overrompeld, maar Portugees, ook een wereldtaal — die bovendien sterk op het Castiliaans gelijkt — wordt amper onderwezen. We kunnen ons een vaag beeld vormen van de grote trekken van de Spaanse geschiedenis. Die loopt immers voor een deel samen met de onze. We weten dat het land in de 20ste eeuw verscheurd werd door een vreselijke burgeroorlog. En dat Francisco Franco er nog tot midden jaren 1970 de plak zwaaide.

Salazar

Maar wat weten we over Portugal? Na een kleine rondvraag in mijn kennissenkring stelde ik vast dat behalve een paar vaagheden over ontdekkingsreizigers en over koloniale oorlogen tot laat in de 20ste eeuw het droevig gesteld is met de kennis over Portugal. Het begrip ‘Anjerrevolutie’ doet nog een belletje rinkelen. Maar weinigen kennen de naam Salazar, de dictator die het land leidde van 1932 tot 1968. Franco verklaarde ooit dat de Spaanse en de Portugese dictatuur ‘Siamese tweelingen’ waren. Klopt dat? Er bestonden grote gelijkenissen, maar, ook al zaten de dictators ideologisch vaak op dezelfde lijn, toch waren er belangrijke verschillen in beleid. Bovendien hadden de militair Franco en de intellectueel Salazar een zeer verschillende persoonlijkheid.

Op 28 mei 1926 maakte een militaire staatsgreep een einde aan de chaos die de Eerste Portugese Republiek had gekenmerkt. António de Oliveira Salazar, een jurist en economist van de universiteit van Coimbra, bracht orde in de financiën van het land. In 1932 werd hij eerste minister. Het jaar daarop werd de grondwet van de Estado Novo of Nieuwe Staat uitgevaardigd. Die was gebaseerd op de principes van het corporatisme. Het nieuwe regime steunde op sociaalchristelijke elementen, op een sterk nationalisme en op de verwerping zowel van liberalisme als communisme. Ideologisch sloot het ook aan bij het Franse reactionaire denken, van Joseph de Maistre tot Charles Maurras.

Fascisme?

In de jaren 1930 kon het regime op sympathie uit het buitenland rekenen. Schrijvers met een internationale uitstraling als Maurice Maeterlinck, Paul Valéry of Jules Romains spraken zich positief uit over de Estado Novo en zijn leider. Behoorde Salazars regime tot de fascistische stroming? In zijn A History of Fascism wil Stanley Payne het begrip fascisme niet gebruiken. Hij heeft het over ‘autoritair corporatisme’. Toch kibbelen historici vandaag nog over die kwestie.

In 2012 kwam het zelfs tot een heuse Historikerstreit op z’n Portugees. Manuel Loff van de universiteit van Porto publiceerde een vernietigende recensie van een História de Portugal van Rui Ramos. Loff schreef dat Ramos’ verslag van de Estado Novo een ‘sinistere en intellectueel cynische fictie over de dictatuur’ was, met de bedoeling ‘de dictatoriale aard van de Estado Novo te ontkennen’. Dit ontketende een golf aan reacties die draaiden rond de ideologische eigenheid van Salazars regime. Ook in Portugal ontsnapt de geschiedschrijving niet aan politieke stellingnamen. Manuel Loff behoort tot de linkerzijde, terwijl Rui Ramos bekend staat om zijn conservatieve opvattingen. De passies rond de dictatuur van Salazar lopen misschien niet zo hoog op als die in Spanje rond de figuur van Franco, maar ook daar blijkt het moeilijk een sereen debat te voeren, zonder dat de discussie persoonlijk wordt of politiek geduid.

De bescheiden dictator

Salazars dictatuur had eigenzinnige trekjes. Om te beginnen past de figuur van António de Oliveira Salazar niet in het rijtje van Hitler, Mussolini of Franco. De dictator was een wat schuchtere intellectueel die massabijeenkomsten schuwde. Ook hield hij er een eenvoudige, ja zelfs Spartaanse levensstijl op na. Hij nodigde niet uit tot mythevorming. Wel vertelde hij de Portugese pers bijvoorbeeld graag dat hij in de winter de verwarming niet opzette en in zijn overjas werkte. Charisma had hij niet. In 1958 hemelde Franco zijn Portugese collega op in een interview met Le Figaro, maar, zo stelde hij, ‘zijn enig gebrek is zijn bescheidenheid’.

Wanneer de Franse journalist en schrijver Henri Massis hem gaat opzoeken in 1937 schrijft hij: ‘De man die rechtstond om me te begroeten had niets van een dictator’. Tegenover Massis zal Salazar een zin uitspreken die zijn bescheiden ambitie uitdrukt en die onderstreept welke kloof hem scheidt van andere dictators. ‘Ce que je me propose, c’est de faire vivre le Portugal habituellement’. Dat kan je vertalen als: ‘Het is mijn bedoeling de Portugezen op een gewone manier te laten leven’. Je hoort het Mussolini, Hitler of Franco nog niet zeggen.

Een kwestie van tact

Bij Salazar geen hoogdravende idealen, geen ophemeling van het eigen ras, geen streven naar het herstel van de glorie van een lang verdwenen imperium, geen totalitaire poging tot het creëren van een ‘nieuwe mens’. Tegenover Massis verklaart hij nog: ‘Ik wil de natie normaliseren’. Hij haalt uit naar de manier waarop Hitler en Mussolini de jeugd ophitsen. ‘Dictatuur,’ zo stelt hij verrassend, is ‘een kwestie van tact’. Dit neemt niet weg dat de Estado Novo over een gevreesde politieke politie beschikte: de PVDE en later de PIDE of ‘Polícia Internacional e de Defesa do Estado’. En dat er in Tarrafal, op de Kaapverdische eilanden, tussen 1936 en 1954 een concentratiekamp bestond voor politieke opposanten en later, tussen 1961 en 1974, voor Afrikanen die streden tegen de koloniale overheersing.

Dit alles verklaart ook waarom Salazar de fascistische beweging van Francisco Rolão Preto snel de kop indrukt. De chefe van de ‘Movimento Nacional-Sindicalista’ werd gearresteerd in juli 1934 en zijn beweging ontbonden. Rolão Preto vluchtte naar Madrid en vond onderdak in het huis van José Antonio Primo de Rivera. Daar schreef hij mee aan het programma van de Spaanse fascisten, de Falange. Na de Tweede Wereldoorlog steunt de Portugese fascist pogingen om Salazar uit het zadel te lichten. In 1994 — het kan verkeren — krijgt hij postuum van de socialistische president Mario Soares het ‘Grã-Cruz da Ordem do Infante Dom Henrique’ of het ‘Groot Kruis van de orde van de infant Hendrik’ voor zijn ‘innige liefde voor de vrijheid’.

In een volgende bijdrage ga ik in op een recent boek van historicus Juan Carlos Jiménez die de verhouding tussen Salazar en Franco uitspit.

iberismo

Franco en Salazar, siamese tweelingen?