Brazilië is het Latijns-Amerikaanse land dat het hardst getroffen wordt door het coronavirus. Op 21 april tekende het bijna 41 000 bevestigde gevallen op en net geen 2600 doden. Toch blijft de felomstreden extreemrechtse president Bolsonaro hardnekkig volhouden dat het maar een griepje is. Maatregelen zoals social distancing en quarantaine zijn volgens hem dan ook totaal overbodig. Hij roept de Brazilianen op om vooral aan het werk te blijven, want de economie moet blijven draaien. The show must go on.

President en minister op ramkoers

Toch zijn bijna alle provincies in Brazilië intussen in lockdown. Gezondheidsdeskundigen, provinciegouverneurs, lokale overheden, zelfs het nationaal parlement, het hooggerechtshof én de (intussen voormalige) populaire minister van Volksgezondheid Luiz Henrique Mandetta raden de Brazilianen namelijk wél aan om thuis te blijven, afstand te bewaren en de internationaal erkende maatregelen te respecteren.

Bolsonaro en Mandetta lagen al weken op ramkoers over de aanpak van de coronacrisis. Zo kondigde de minister onlangs aan dat het ergste nog moet komen. De president daarentegen beweert net het tegendeel en stelt dat het aantal besmettingen al aan het afnemen is. Minister Mandetta heeft echter de steun van bijna alle provinciegouverneurs, het nationaal parlement en het hooggerechtshof, zelfs van Bolsonaro’s eigen stafchef Walter Braga. En van het merendeel van de Brazilianen. Uit een recente peiling van Datafolha (het Braziliaanse Instituut voor de Statistiek) bleek dat 76% van de Brazilianen van mening is dat het ministerie van Volksgezondheid onder leiding van Mandetta de crisis goed aanpakt. Bolsonaro kon volgens dezelfde peiling 33% van de bevolking overtuigen.

Exit Mandetta

Een minister die zo uit de maat stapt en dan nog eens immens populair blijkt, was uiteraard helemaal niet naar de zin van de president. En dus mocht Mandetta op 16 april zijn biezen pakken. Exit de minister van Volksgezondheid. Op het hoogtepunt van de zwaarste volksgezondheidscrisis in de recente geschiedenis. Hoewel, hoogtepunt. De piek van de crisis in Brazilië moet naar alle waarschijnlijkheid nog komen.

Intussen blijft Bolsonaro regelmatig buitenkomen – uiteraard zonder mondmasker of handschoenen – om naar de bakker of de supermarkt te gaan, handjes te schudden en selfies te nemen. Zondag jongstleden nam hij zelfs deel aan een protestmars tégen de coronamaatregelen en vóór het openhouden van bedrijven en scholen. Sommige demonstranten eisten bovendien militair ingrijpen om het nationaal parlement en het hooggerechtshof (die zoals gezegd de quarantaine steunen) te ontbinden. Zo ver is het tot nu nog niet gekomen, maar de tweespalt in Brazilië werd nog maar eens duidelijk in de verf gezet. De politieke situatie wordt met de dag heikeler, nu naar aanleiding van Bolsonaro’s deelname aan die protestmars minstens twee impeachmentprocedures tegen hem zijn opgestart.

Zware tol voor Brazilië

De tol van het coronavirus in Brazilië zal zwaar zal zijn – en zonder maatregelen zelfs héél zwaar. Daar zijn deskundigen het alvast over eens. De eerste besmetting in Brazilië werd bekendgemaakt op 25 februari. Ongeveer drie weken later was het aantal infecties opgelopen tot meer dan 900 en vielen er al elf doden te betreuren.

Wetenschappers wezen toen al op het belang van social distancing en quarantaine, en voorspelden dat Brazilië zonder dergelijke maatregelen in het slechtste geval tot 2 miljoen doden zou kunnen tellen in deze crisis. Nog eens drie weken later, rond midden april, verwachtte het Center for Health Operations and Intelligence (een consortium van Braziliaanse onderzoeksinstellingen) dat er tegen 20 april 25 164 (in het beste geval) tot 60 413 bevestigde gevallen zouden zijn. Het waren er net geen 40 000. Brazilië lijkt daarmee op weg naar een gelijkaardig scenario als in de VS.

Favela’s

Daar komt nog bij dat Brazilië een aantal bevolkingsgroepen telt die bijzonder kwetsbaar zijn voor besmettelijke ziekten zoals covid-19. De inwoners van de zogeheten favela’s bijvoorbeeld. Dat zijn er volgens schattingen van het Braziliaanse Instituut voor Geografie en Statistiek (IBGE) ruim 11,6 miljoen (6% van de bevolking). De favela’s zijn de enorme sloppenwijken rond grootsteden zoals Rio de Janeiro en São Paulo. Mensen leven er in extreme armoede, dicht op elkaar gepakt en vaak in onhygiënische omstandigheden, zonder basisvoorzieningen zoals stromend water. Gezondheidszorg is hier zo goed als onbestaande, en ook in het verleden hielden infectieziekten zoals tuberculose en zika hier hevig huis.

Thuisblijven is voor de meeste bewoners van de favela’s geen optie. Zonder geld geen eten. En de schaarse steunmaatregelen van de overheid bereiken de meerderheid van de bevolking in de favela’s gewoon niet. Zo is voor de komende drie maanden een toelage voorzien van bijna 110 euro per maand voor de armste Brazilianen. Die kan je aanvragen via een nieuwe app. Maar in de favela’s heeft zelfs niet iedereen een telefoon, laat staan internet. Bovendien is zelfs niet iedereen geregistreerd in het bevolkingsregister. En als je officieel niet bestaat, kan je uiteraard niet rekenen op steun. En dus moet er gewerkt worden. Corona of niet.

Inheemse volkeren

De inheemse volkeren zijn extra vatbaar voor epidemieën zoals corona, en dan met name de ongecontacteerde en recent gecontacteerde stammen zoals de Yanomami in het Amazonegebied. Sinds de eerste contacten met buitenstaanders in het midden van de 20ste eeuw, gebeurde het al vaker dat deze geïsoleerde volkeren gedecimeerd werden door de mazelen en andere infectieziektes die de nieuwkomers meebrachten. Doordat deze volkeren volledig afgezonderd leven van de buitenwereld, hebben zij geen enkele immuniteit opgebouwd tegen deze ziektes. Eens die dus zo een geïsoleerde gemeenschap treffen, zijn de gevolgen nauwelijks te overzien. Verschillende stammen kiezen er nog steeds voor geen contact te hebben met buitenstaanders.

Begin jaren 90 werden de inheemse gebieden van een aantal stammen officieel vastgelegd in presidentieel decreet 22/91. Dat decreet stipuleert dat in die afgebakende regio’s geen inmenging van buitenaf is toegestaan. Helaas is dat moeilijk te controleren en af te dwingen. En ontbreekt vaak de politieke wil om het zelfs maar te proberen. Missionarissen, goudzoekers en houthakkers dringen nog steeds vaak illegaal de indiaanse leefgebieden binnen. Dat zorgde al voor de coronapandemie voor bezorgdheid. Maar met een zo besmettelijke ziekte als covid-19 is de situatie nu nog alarmerender. Deskundigen vrezen dat het nieuwe coronavirus hele stammen van de kaart zou kunnen vegen.

Naast het gebrek aan afweer tegen nieuwe ziektes die van buitenaf de gemeenschappen binnendringen, maakt ook de traditionele levensstijl in de indianendorpen hen extra kwetsbaar. Ze leven vaak in hechte gemeenschappen, waar veel mensen in één hut wonen, en delen eten en spullen. Er is ook zo goed als geen lokale gezondheidszorg. Op de heel elementaire gezondheidszorg verstrekt door het Bijzonder Secretariaat voor Inheemse Volksgezondheid na. Bovendien lijden veel inwoners aan onderliggende aandoeningen zoals tbc, diabetes en hepatitis B, en zijn ze vaak nog eens verzwakt door ondervoeding.

Actie is nodig, nu!

En het kwaad is al geschied. Op 9 april werd de eerste coronadode in de inheemse gebieden gemeld: een tienerjongen van het Yanomamivolk. Hoe hij precies besmet raakte, is niet bekend. Wel is geweten dat in zijn leefgebied illegale goudzoekers actief zijn. Sindsdien zijn al 31 besmettingen vastgesteld in de inheemse gebieden, en vielen er drie doden.

Zeker nu is het cruciaal de wens van deze volkeren om géén contact te hebben met de buitenwereld, te respecteren. Er moet heel snel en doeltreffend gecoördineerde actie ondernomen worden om deze fragiele bevolkingsgroepen te beschermen, onder meer door buitenstaanders uit het gebied te verwijderen. Anders stevenen de oorspronkelijke bewoners van Brazilië regelrecht af op een complete uitroeiing. Maar of Bolsonaro — die vooral de economie wil vrijwaren en de Amazone sinds zijn aantreden net verder opengesteld heeft voor commerciële exploitatie — daar oren naar heeft, is maar zeer de vraag.

IBGE

Volgens Bolsonaro is het maar een griepje