Dat lockdowns een goede manier zijn om covid-19 in te dijken, is erg onzeker. In de 20e eeuw werd het instrument nooit toegepast om epidemieën in te dijken. En ook recente wetenschappelijke studies geven een onduidelijk beeld. Sterker dan wetenschap, geeft voor adviserende experten de angst voor de instorting van het gezondheidszorgsysteem de doorslag. Daar komt nog de angst bij dat de bevolking de regels niet zonder overheidscontrole kan toepassen. Bovendien is het geprojecteerde aantal doden zonder lockdown — 60.000 — van Geert Molenberghs een ‘informele’ schatting, zoals Molenberghs zelf toegeeft. Waar gaat het dan over? ‘Het beleid is als een trein die in april is vertrokken, en die eenmaal vertrokken, moeilijk te stoppen is’.

Toegenomen brutosterfte

127.134. Zoveel mensen zijn er in 2020 in België overleden. Het effect van een virus dat kwetsbare mensen treft, wordt daarmee onherroepelijk bevestigd. Voor wie er nog aan twijfelde. In 2019 stierven er immers 108.745 mensen. In 2018 110.645. Per 1000 inwoners zijn er in 2020 11,1 overleden. Brutosterfte heet die afweging van doden tegenover inwoners. In 2019 en 2018 bedroeg de brutosterfte respectievelijk 9,4 en 9,7 per 1000 inwoners.

Een treffende en cijfermatig duidelijke illustratie dus. Die heeft u het afgelopen jaar ook op verschillende manieren bevestigd gezien. Eerst de opkomst van een virus in het verre China. Dan gevallen dichterbij in Italië. En uiteindelijk in België, en in de rest van de wereld. U hebt van midden maart tot midden mei in een strenge lockdown geleefd onder het voorwendsel dat dit de enige manier leek om het virus in te dijken. Daarna had u even een zekere vrijheid terug, met een kleine opflakkering in de zomer. Vanaf september keerde het virus terug, en vanaf oktober de angst. Ondertussen suddert het debat over een ‘derde golf’. De kans bestaat dat de lockdown nog een paar maanden zal blijven duren. Of zelfs strenger wordt. Tot wordt aangetoond dat vaccinatie de ziekte minder gevaarlijk maakt.

Dodelijke 20e eeuw

In 1986 bedroeg de brutosterfte in België 11,3 op 1000. De jaren daarvoor, helemaal terug tot in 1950, zakte de brutosterfte nooit onder dat getal. Tijdens het gros van de jaren 1970 lag de brutosterfte zelfs hoger dan 12. In 1968 bereikte de brutosterfte een record: 12,6 overlijdens op 1000 inwoners. Dat kwam overeen met 121.000 doden, op een bevolking van 9,6 miljoen Belgen. Ook de jaren 1969 en 1970 waren dodelijke jaren, in verhouding veel dodelijker dan 2020.

Het waren de jaren van de Hongkong-griep, de Maogriep in de volksmond. Niet alleen in België stierven er einde jaren 1960 mensen aan deze griep. Wereldwijd spreken conservatieve bronnen van één miljoen doden, en andere van vier miljoen. In Amerika, waar men het op 100.000 doden houdt, organiseerde men in 1969 het Woodstockfestival. In Parijs rebelleerde de jeugd een jaar eerder. Men hield toen geen afstand.

‘Lockdowns werken wel’

Wat is er aan de hand, dat een samenleving collectief een lockdown gedoogt? Voor Steven Van Gucht, de woordvoerder van Sciensano, is de redenering terug te brengen tot twee elementen. Ten eerst de angst voor het instorten van het ziekenhuissysteem. En ten tweede het feit dat je niet kan verwachten van de bevolking dat ze spontaan vele risicoactiviteiten tijdig zal stilleggen.

Van Gucht: ‘Lockdowns werken wel degelijk. Dat hebben we tijdens de eerste golf vastgesteld. We moesten toen zeker een lockdown invoeren, want volgens de voorspelling van biostatisticus Geert Molenberghs zou een beleid zonder lockdowns resulteren in minstens 60.000 coviddoden. En tot een instorting van het gezondheidssysteem. Daarbij zouden mensen ook aan niet-covidaandoeningen sterven omdat er geen plaats meer is in het ziekenhuis. We konden het met andere woorden niet maken om de lockdown toen niet in te voeren’.

‘Toen de regering in september versoepelde, steeg het aantal besmettingen opnieuw’, zo gaat Van Gucht verder. ‘Wanneer we de lockdown loslaten en er is nog teveel viruscirculatie, stijgt het aantal besmettingen jammer genoeg. Eerst traag, daarna exponentieel. Daarna volgt het aantal ziekenhuisopnames die trend. We kregen uit de ziekenhuizen te horen dat toestanden zoals tijdens de eerste golf absoluut vermeden moesten worden. Daarom hebben we eind oktober opnieuw gehandeld met een gedeeltelijke lockdown’.

Mensen passen zélf hun gedrag aan

Wereldwijd worden er ondertussen echter verschillende studies kenbaar die een andere situatie over lockdowns schetsen. Een studie van de gerespecteerde medicus en epidemioloog van de Stanford University, John Ioannidis, toont aan dat de efficiëntie van zware lockdowns niet kan bewezen worden met de gegevens die nu voorhanden zijn.

Een belangrijke vaststelling van Ioannidis is dat besmettingscurves vanzelf dalen omdat mensen vanzelf hun gedrag aanpassen tijdens een epidemie. En dat het aantal besmettingen al daalt voor de invoering van lockdowns.

Een blik op de Belgische besmettingscurve tijdens de tweede golf toont hetzelfde verhaal. Het aantal besmettingen in België piekte op 27 oktober. De lockdown werd ingevoerd op 30 oktober. We gaan even terug naar augustus, toen Geert Molenberghs een nota voorstelde met minimaal 60.000 doden, en maximaal een half miljoen doden als worst-case-scenario. Molenberghs zegt zelf dat dit scenario onrealistisch is, omdat de bevolking haar gedrag zou aanpassen. Sterker nog, volgens Molenberghs zijn uitspraken over het aantal doden bijzonder moeilijk.

Wat als we gewoon voortdoen?

Uit de nota van Molenberghs: ‘Het is moeilijk om precies te zeggen wat het aantal doden zou geweest zijn mochten we geen maatregelen genomen hebben. Immers, zelfs in landen waar de overheid geen strikte maatregelen oplegt, gaat de bevolking toch haar gedrag aanpassen. We kunnen wel een informele inschatting maken voor wat het aantal slachtoffers zou zijn mochten we zonder enige beperking ons gedrag van vóór de pandemie aangehouden hebben en we tot 60% besmettingen zouden geëvolueerd zijn. In dat geval, gebaseerd op de leeftijds- en geslachtsspecifieke inschattingen van de Infection Fatality Rate, komen we op ongeveer 60.000 doden indien het gezondheidssysteem niet overweldigd geraakt. Zo niet zou het hier een veelvoud van kunnen zijn. Als dat wel zo is, en de jongere bevolking relatief meer prioritair toegang zou krijgen, dan komen we uit op een half miljoen doden.’

Groepsimmuniteit

Nog uit de nota: ‘We herhalen dat dit een worst case scenario is, weinig realistisch omdat de bevolking sowieso haar gedrag zou aanpassen. Bovendien is er op dit ogenblik redelijke twijfel of 60% een realistische limiet is voor groepsimmuniteit, door de heterogeniteit waarmee het virus zich verspreidt (denk aan superverspreiders naast mensen die weinig of geen secundaire besmettingen veroorzaken, maar vooral ook het feit dat de vatbaarheid sterk varieert van persoon tot persoon).’

‘Tkachenko et al. (2020) geven aan dat de groepsimmuniteit al kan bereikt worden bij bijvoorbeeld 30% besmettingen maar dat ze dan op de lange termijn niet stabiel zou kunnen zijn en de epidemie dus weer op gang kan komen. Een bijkomende onzekerheid is ook dat verschillende landen en streken sterk verschillende epidemiologische fracties kunnen hebben, en dus bij onderling contact ook voor heropflakkeringen en zelfs nieuwe golven kunnen zorgen. Bovendien is de duur van de immuniteit na infectie nog onbekend, wat het ook moeilijk maakt om uitspraken over groepsimmuniteit te doen op middellange termijn.’

Het Zweedse bbp

Steven Van Gucht: ‘Zonder lockdown zou de bevolking inderdaad zelf panikeren en thuis blijven. Dat klopt. Maar dat zou meer levens kosten. Er zou flink minder geconsumeerd worden. En mensen zouden zelf niet meer op café, restaurant of naar de winkel gaan, wat voor veel economische schade zorgt. Dan kiezen we er liever voor om zelf gecontroleerd de horeca en de winkels te sluiten’.

‘We zien dat het bruto binnenlands product van Zweden — dat de epidemie lang zonder veel verplichte maatregelen heeft aangepakt — meer is gedaald dan het bbp van de andere Scandinavische landen, die wel met lockdowns hebben gewerkt. Er zijn ook meer doden dan in de andere Scandinavische landen. Lockdowns hebben dus wel degelijk hun nut om de angst van de burger te controleren’.

Dat van het Zweedse bbp klopt. Met een hoger dodenaantal en weinig maatregelen, presteerde Zweden in 2020 economisch slechter dan zijn buren, maar ook niet echt fataal slechter. Na de eerste golf zakte het Zweedse bpp met 8,6%, dat van lockdown-Denemarken met 7,4%, dat van lockdown-Noorwegen 7,1%, en dat van het cultureel erg verschillende lockdown-Finland met 3,2%.

Omgedraaide redenering?

Keren we even terug naar de situatie van België. Dat een bepaald aantal doden door een samenleving ook kan worden geaccepteerd, en geen argument is voor een lockdown, wordt niet in overweging genomen. Blijkbaar was de redenering dat doden aanvaardbaar zijn tijdens een epidemie wél de afweging die in de 20e eeuw werd gemaakt.

Laten we de Spaanse Griep buiten beschouwing, dan kenden we in ons land na de Tweede Wereldoorlog volgens deze officiële studie erg dodelijke epidemische maanden in januari 1951 (178 doden per 100.000 inwoners), februari 1960 (168 doden per 100.000 inwoners), januari 1970 (148 doden per 100.000 inwoners), december 1989 (134 doden per 100.000 inwoners), april 2020 (134 doden per 100.000 inwoners) en november 2020 (122 doden per 100.000 inwoners, eigen berekening). Zo vergeleken, valt covid-19 nogal mee?

Van Gucht: ‘We kennen het aantal doden van die voorbije epidemieën. Die werden toen inderdaad niet met een lockdown vermeden. Maar zonder lockdown zou het dodenaantal in 2020 nog veel hoger hebben gelegen. Er zouden tot meer dan 60.000 doden kunnen gevallen zijn. Dat is een realistische schatting. Ons ziekenhuissysteem zou een natuurlijk verloop van de epidemie niet hebben aangekund. Dat zou mogelijk nog veel meer doden betekent hebben door het watervaleffect’.

Doorvragen

De vele cijfers pro en contra lockdowns verhullen echter het grote ethische debat dat ontbreekt over covid-19. Meer doden aankondigen om de samenleving open te houden, is een boodschap die niemand op zich wil nemen.

Wanneer je als journalist doorvraagt, dan krijg je wel antwoorden van wetenschappers die suggereren dat het lockdownantwoord een paniekreactie is, en eigenlijk niet zo’n goed idee is. Neem nu het voorbeeld van Fabrice Bureau, de Luikse immunoloog die enkele weken geleden door Doorbraak geïnterviewd werd over het sneltestsysteem dat hij had ontwikkeld.

Bureau zegt openlijk dat ‘covid-19 met twee miljoen doden wereldwijd een relatief ongevaarlijk virus is voor de mensheid’. En dat ‘met vier basisregels de epidemie binnen de perken kan worden gehouden: handen wassen, binnen een chirurgisch mondmasker dragen, afstand bewaren tot mensen, en als je ziek bent geen oude of kwetsbare mensen opzoeken’. Wie jong is, heeft een ‘zeer kleine kans om letsel of dood te riskeren’, aldus Bureau. Ook de nota van Molenberghs, met tijdelijke cijfers, duidt op een lage Infection Fatality Rate voor mensen onder de 65. En zeker voor wie jonger is dan 45.

Ook Steven Van Gucht stelt dat jonge mensen een relatief kleine kans op overlijden hebben, maar soms wel ernstig ziek kunnen worden of langdurige klachten kunnen ontwikkelen. ‘We kunnen niet verklaren waarom het virus soms hele milde ziekte veroorzaakt en soms juist heel agressief uithaalt’.

Niet officieel zeggen

Er zijn tal van wetenschappers die hetzelfde zeggen. Covid-19 verdient waakzaamheid, maar jonge mensen hoeven eigenlijk niet veel te vrezen. Zij kunnen als ze hun verstand gebruiken kwetsbare en oude mensen beschermen. Dat geen van hen dit echt officieel wil zeggen, duidt op een diepgaande terughoudendheid aan Belgische universiteiten. De publieke afstraffing die wetenschappers zoals Lieven Annemans en Jean-Luc Gala te beurt viel in de media, zijn voor velen een waarschuwing dat ze beter deze materie onaangeroerd laten.

Een groot complot is dit niet. Gewoon een complex geheel van menselijke verhoudingen, angsten en reputaties. Hoe het Belgische beleid tot stand is gekomen en op deze weg voortgaat, daarover heeft Fabrice Bureau een metafoor. ‘Het beleid is als een trein die in april is vertrokken, en die eenmaal vertrokken, moeilijk te stoppen is’. Enkele wetenschappers die in de bovenstaande link voor een ander beleid pleitten, en waarmee de auteur van dit stuk informeel gesproken heeft, zeggen ook vaak hetzelfde: de beleidsconsensus dat covid gevaarlijk is en een lockdown nodig is, is geen wetenschappelijke consensus.

Wat de lockdown dan wel rechtvaardigt? Volgens Fabrice Bureau vindt onze democratische samenleving het onaanvaardbaar dat mensen niet de zorg zouden kunnen krijgen die ze nodig achten om hun leven te redden, en draagt die ingesteldheid bij tot lockdowns.

Vraag het aan de historicus

Ook historicus Bert De Munck van de Universiteit van Antwerpen spreekt zich openlijk uit, en wel om een historisch perspectief aan te brengen. De Munck: ‘De oversterfte is aanzienlijk hoger dan wat sceptici aanvankelijk dachten. Maar dat wil niet zeggen dat het om een “één keer op één eeuw-pandemie” gaat, zoals vaak wordt beweerd. Tot dusver geven de cijfers eerder aan dat het gaat om een pandemie zoals al enkele keren in de 20e eeuw is voorgekomen. De vaak gemaakte vergelijking met de Spaanse griep gaat alleszins niet op. Toen waren er naar schatting wereldwijd 20 tot 50 miljoen slachtoffers, terwijl we nu rond de 2 miljoen zitten. En dat op een wereldbevolking die intussen ongeveer verviervoudigd is’.

‘Vergelijken blijft natuurlijk moeilijk. Enerzijds weten we niet hoeveel doden vermeden zijn door de maatregelen en een verbeterde gezondheidszorg. Anderzijds is het zeker ook zo dat de toegenomen vergrijzing de impact van een nieuw virus aanzienlijk heeft vergroot. Maar voor mij blijft alleszins wel de vraag gerechtvaardigd waarom we vandaag wél zo drastisch reageren, en vroeger niet. Waarom zijn we bereid om gigantische crisissen te creëren op andere terreinen — mentaal, sociaal, cultureel en politiek — terwijl we vergelijkbare oversterftes hooguit enkele decennia geleden nog gewoon accepteerden? Volgens mij kan je dit enkel verklaren door de vaststelling dat onze hang naar controle over ziekte en gezondheid ook sterk is toegenomen’.

Medische wetenschap

‘De wetenschap heeft spectaculair veel mogelijk gemaakt’, zo gaat De Munck verder. In het midden van de negentiende eeuw was de gemiddelde levensverwachting van onze bevolking ongeveer 40 jaar, vandaag 81 jaar. Honderd jaar geleden overleden velen, vooral ook veel kinderen, aan infectieziekten, die via voedsel of water werden overgebracht. Betere drinkwatervoorziening en riolering, betere gezondheidszorg, betere leefomstandigheden, vaccinaties en antibiotica hebben dat gekeerd. Dat is mooi, maar de schaduwzijde daarvan is dat onze afhankelijkheid van de medische wetenschap en medische instellingen en industrie groter is geworden. En dat onze houding ten opzichte van ziekte en dood is veranderd. Medische vooruitgang heeft niet alleen een hogere levensverwachting gebracht, maar ook de verwachting dat we toeval en onvoorspelbaarheid steeds meer kunnen uitsluiten’.

‘Daar komt nog bij dat de medische wetenschap zich in toenemende mate eenzijdig is gaan richten op biologische processen. Mentale processen worden daar ofwel van losgekoppeld, of ze worden er ondergeschikt aan gemaakt. Dat verklaart mee waarom er met de sociale en mentale nevenschade van lockdowns nauwelijks rekening wordt gehouden. En waarom de kwantiteit van het leven vandaag systematisch voorrang krijgt op de kwaliteit ervan. Dat is ook zo binnen de groep van kwetsbaren. Die stelt men geen vragen over wat ze eigenlijk zelf willen. Dat laatste betekent voor mij dat je kritiek op het lockdownbeleid niet zomaar kan wegzetten als een gebrek aan solidariteit. Het gaat eerder om kritiek op de biologische en technocratische benadering van een mensenleven’.

Toegenomen controle

‘Het onbehagen over de toegenomen hang naar controle is ook niet nieuw. Van in de kleuterschool worden kinderen nu gemonitord op een waaier aan cognitieve, psychosociale en motorische vaardigheden. Zodra iemand wat te veel afwijkt van de mediaan, wordt er een heel apparaat van therapieën en trainingen ingezet om daaraan te verhelpen. Afwijken van de norm — de curve — wordt steeds meer als problematisch ervaren. Dat maakt niet alleen dat de levensloop van mensen steeds meer moet worden gestuurd en voorspelbaar gemaakt, maar ook dat we niet meer om kunnen met de grillen van de natuur. Ik ervaar dat in toenemende mate als beklemmend. En dat is ook het verhaal van de lockdown, vrij letterlijk’.

Vraag het de kunstenaar (en medische wetenschapper)

‘Vraag je aan de meeste mensen in een woonzorgcentrum wat ze eigenlijk willen, dan ben ik er quasi zeker van dat de meesten onder hen antwoorden dat ze liever hun kleinkind knuffelen en een zeker risico aanvaarden, dan een jaar lang haast niemand zien’, zegt ook Frederik Feys, kunstschilder, tandarts en doctor in de medische wetenschappen. ‘Maar dat gebeurt niet, want we hebben in de plaats van oude mensen beslist dat ze koste wat het kost 90 jaar moeten worden, mentaal gezond of niet. Ik denk dat onze grootouders meer zijn met een knuffel dan met afstand. Lichamelijk contact versterkt ons mentaal, en dat heeft ook een goede invloed op ons immuunsysteem’.

Feys is een buitenbeentje, iemand die in zijn vrije tijd met wetenschappen bezig is. Naar eigen zeggen omdat hij de groeiende greep van de farma-industrie op wetenschappelijk onderzoek niet meer kon aanzien. ‘Wat de farma-industrie interessant vindt, sponsoren ze. Wat ze niet interessant vinden, dat moet je zelf doen. Dat geeft me de vrijheid om op een geheel andere manier naar wetenschap te kijken’.

Wie zoekt, die vindt

Voor Feys wordt er te weinig over de fundamenten van de wetenschap gesproken. En de lockdowncrisis is daar een goed voorbeeld van. ‘Ik stel me altijd eerst de vraag wat de aannames zijn in een onderzoek. Zoals met de covid-besmettingen: wat is een covidcase? Ik herinner er mensen graag aan dat in China een covidcase iemand is die én in contact is gekomen met een besmet persoon, én zelf positief test, én zelf ernstige ziektesymptomen heeft. Wij testen in België massaal, ziek of niet ziek. Wie zoekt, die vindt, en covid vind je dan inderdaad massaal. Terwijl je jezelf kan afvragen, los van de ernstig zieke mensen — die je inderdaad moet behandelen — is het niet gewoon krankzinnig en onverantwoord wat we aan het doen zijn? Zieke mensen horen de focus te zijn, maar quarantaine voor gezonde mensen is een vorm van tirannie’.

Full, like it’s 1999?

De moeilijkheid blijft natuurlijk de ziekenhuiscapaciteit. Hoewel een analyse van het Federaal Kenniscentrum Gezondheidszorg erop wijst dat er tijdens de eerste golf tijdens de lockdown fors minder ziekenhuisopnames waren, mede door het uitstellen van reguliere zorg door de burger zelf, blijft de angst bij de machthebbers er goed in zitten, zeker met de berichtgeving van overvolle ziekenhuizen in Londen. In dat licht is het volgende artikel uit het Nederlands tijdschrift voor Geneeskunde uit januari 1999 interessant:

‘Iedere winter opnieuw worden de Britse ziekenhuizen overrompeld door een griepgolf. Dit keer is het erger dan ooit (…) Zelfs de ambulancediensten worden overbelast door paniekerige grieppatiënten die het noodnummer bellen met het verzoek om naar het ziekenhuis te worden gebracht. Een woordvoerder van het New Cross Hospital in Wolverhampton: “Het lijkt de hel wel. Wij hebben mensen op brancards, mensen op de gangen en een opstopping van ambulances voor de poort. Die moeten 15 minuten wachten, alleen maar om binnen te komen.” (…) Het Norfolk and Norwich Hospital heeft een koelwagen gehuurd met ruimte voor 36 lijken, omdat het mortuarium (met 80 plaatsen!) overvol was’.

Bedden alleen lossen het probleem niet op

In hetzelfde artikel schrijft men ook dat er op dat moment in het Verenigd Koninkrijk officieel nog geen epidemie heerst. Daarvoor moeten er 400 gevallen per 100.000 inwoners zijn, zo schrijft men. Voor de volledigheid: in 2020 overtreft het aantal covidgevallen in Londen wel dat epidemische cijfer, ruimschoots.

Wat echter in 1999 ook werd opgemerkt met betrekking tot het Verenigd Koninkrijk: ‘In de jaren zestig waren er in alle ziekenhuizen tezamen 500.000 bedden. Nu (in 1999, dus, red.) zijn het er nog maar 194.000, waarvan 108.000 voor acute gevallen. (…) Daarbij moet men wel bedenken dat de problemen zelfs met een groter aantal bedden niet opgelost zouden zijn. Er zijn immers niet genoeg verpleegkundigen om de patiënten te verzorgen. Volgens de jongste cijfers komt de National Health Service bijna 13.000 verpleegkundigen tekort. Het animo voor dit beroep is bijzonder klein vanwege de lage lonen en de zware werklast’.

Te weinig verplegers, anno 2020

De afbouw van ziekenhuisbedden is, 22 jaar later, nog altijd een groot probleem in het Verenigd Koninkrijk. Evenals een tekort aan degelijk opgeleid personeel. In dit persbericht van het Royal Nursing College van juli 2020 spreekt men van een tekort van maar liefst 40.000 verplegers. Bovendien denkt een derde van het verplegend personeel eraan om ontslag te nemen. Twee derde daarvan omdat ze te weinig verdienen. De conclusie van het persbericht luidt dan ook dat door de covidcrisis de spanningen tussen de zorgsector en de overheid zijn toegenomen. Met de tweede golf zijn die tegenstellingen in de Britse samenleving alleen maar scherper geworden, zoals deze recente reportage van CNN nog aantoont.

Deze discussie leeft in meerdere of mindere mate in elk westers land, al lang. De discussie is ook zeer moeilijk, want alleen in crisistijd komt alle frustraties ten volle bovendrijven. Of dat nu een crisis in 1999 is, of een pandemie in 2020. Als we de redenering van ‘te weinig ziekenhuisbedden en personeel’ doortrekken, dan kunnen we ook in lockdown blijven tot er wél voldoende verplegers zijn opgeleid.

Daarover zegt Steven Van Gucht dat het geen steek houdt om wanneer het rustig is ‘heel veel bedden en heel veel personeel te hebben in de ziekenhuizen, want dan zit je met een gigantisch overschot. Bedden en personeel kan je trouwens niet exponentieel opschalen, terwijl het virus wel exponentieel toeneemt. Bij een verdubbeling van het aantal ziekenhuisopnames is je surplus aan ziekenhuiscapaciteit dus op één week opgebruikt’.

Zelf verantwoordelijk

Hoewel covid-19 ons voor uitdagingen plaatst, is de ziekte niet het ‘killer virus’ waarvoor in de lente gewaarschuwd werd. Met het stijgende onderzoek naar de maatschappelijke gevolgen van lockdowns, en het onzekere succes van zulke ingrijpende maatregelen, wordt het maatschappelijke krediet voor lockdowns zienderogen kleiner. We hebben het nooit gedaan, waarom nu dan eigenlijk wel?

Deze vraag stellen is de vraag stellen over individuele verantwoordelijkheid. Kunnen we met basisregels het elementaire respect betonen ten opzichte van kwetsbare en oude mensen, of hebben we daarvoor een beleidstrein nodig, een trein die niet snel van de rails te krijgen is? Springt u net als de experts aan boord van de beleidstrein, of wandelt u liever zelf?

Infection Fatality Rate

Lockdowns tegen covid, of tegen angst?