Duitsland werd dit jaar ‘heimgesucht’ [geteisterd] door twee onaangename verschijnselen. Het eerste – u raadt het al – is het coronavirus. Bondskanselier Angela Merkel bezwoer in een TV-toespraak op 18 maart 2020 dat het land sinds de Tweede Wereldoorlog geen ‘uitdaging’ meer had gekend, ‘waarbij het zozeer op ons gemeenschappelijk solidair handelen aankomt.’ Haar woorden moesten de burgers voorbereiden op het stilleggen van het openbare leven vier dagen later. Op 18 november paste de Bondsdag, het federale parlement, het Infektionsschutzgesetz [Wet ter bescherming tegen infectie] aan om beter maatregelen te kunnen nemen tegen het virus.

In een federaal land als de Bondsrepubliek behoeft de strijd tegen het virus altijd een afgewogen overleg tussen de federale overheid en de zestien deelstaten. Op 9 december hield Merkel in de Bondsdag een vlammende rede voor nog strengere maatregelen tegen de pandemie. De reactie van Alice Weidel van de Alternative für Deutschland (AfD) was er niet minder mals om: ‘Na 15 Merkeljaren is Duitsland een land dat zijn grenzen niet tegen illegale immigratie wil beschermen, maar zijn burgers met uitgaansverboden overlaadt (…)’.

Radicale staatskritiek

Zo is de brug geslagen naar het tweede fenomeen, dat van het politieke radicalisme en zelfs extremisme. De stichters van de Bondsrepubliek Duitsland pinden zich vast op de anti-extremistische consensus. Ze zouden de democratie verdedigen tegen elke vorm van extremisme. Dat was ook nodig na de sloop van de Weimar-Republiek (1919-‘33) en de ondergang van het Derde Rijk (1933-‘45). Het extremisme is nooit weggeweest, maar de laatste jaren is het weer komen aanzetten. De impact van Covid-19 op de economie en de grondrechten van de burger is daar niet vreemd aan.

Nog nooit in haar 71-jarig bestaan is er in de Bondsrepubliek zo principieel nagedacht over de verhouding tussen staat en maatschappij als dit jaar. ‘Radicale staats- en systeemkritiek komt vandaag de dag niet meer van links, maar van rechts’, schrijft Albrecht von Lucke.[1] Niet dat er geen extremisme van links meer is, maar het manifesteert zich chaotisch. Dat was zo in de nacht van oud naar nieuw, toen bij extreemlinks geweld in Leipzig verschillende politieagenten neergeslagen werden. Regelmatig komt het er tot opstootjes in de wijk Connewitz, een ‘Hochburg’ van de extreemlinkse scene. Ook in het centrum van Stuttgart kwam het op 20 juni tot blinde vernielzucht.

Strategisch

Het rechts-radicalisme daarentegen handelt meer strategisch. Het coronabeleid van de regering vormt er een trigger voor. De meerderheid van de mensen die ertegen demonstreren denkt niet extreemrechts, geeft Jörg Müller, hoofd van de Verfassungsschutz [staatsveiligheid] van de deelstaat Brandenburg toe, maar hij ontwaart er toch aardig wat samenzweringsfantasten, rechtsextremisten en ‘Reichsbürger’, lui die de legitimiteit van de Bondsrepubliek als staat aanvechten.

Ook Initiative Querdenken [Initiatief Dwarsdenken] dat het protest in heel het land aanstuurt, ontkent elke band met extremisten van welke couleur ook en zegt enkel op te komen voor de grondrechten zoals vastgelegd in het Grundgesetz [grondwet]. Niettemin verlopen de protesten in Duitsland heel hevig en worden ze soms gekaapt door extremisten zoals in Berlijn gebeurde op 29 augustus. Die dag slaagde een vijftigtal demonstranten – onder hen ‘Reichsbürger’ – er zelfs in de politieversperring te doorbreken en de buitentrappen van de Reichstag, de tempel van de democratie, te bezetten.

Op 7 november was Leipzig weer het toneel van maatschappelijke onrust. ‘Querdenken’ bracht meer dan 20.000 mensen op de been. Aangezien er zich onder de demonstranten heel wat rechtsradicalen bevonden, kwam het ook tot linkse tegendemonstraties. Onderling geweld en aanvallen op de politie en journalisten vulden de straten van Leipzig. De hygiënemaatregelen werden nauwelijks nageleefd. Het hagelde vanuit de hele Bondsrepubliek kritiek op het bestuur van de stad Leipzig en de deelstaat Sachsen.

Verontwaardiging

De AfD domineerde ook dit jaar weer het nieuws. De klassieke partijen proberen het zonder haar te rooien. Dat lukt niet zo gemakkelijk in Oost-Duitse deelstaten waar de partij hoge ogen gooit. Dat mocht Thomas Kemmerich van de liberale FDP ervaren toen hij op 5 februari met de stemmen van de christendemocratische CDU én de AfD tot minister-president van Thüringen werd verkozen. Er ging een schreeuw van verontwaardiging door heel Duitsland; overal kwam het tot demonstraties en zelfs geweld tegen de FDP die zich voor de kar van de ‘fascisten’ had laten spannen.

Kemmerich trad onder druk van de gevestigde orde en de straat af. Bodo Ramelow van de links-radicale Die Linke nam op 4 maart zijn plaats in. De hele heisa trok ook de CDU mee. Annegret Kramp-Karrenbauer (AKK) had de CDU-Thüringen niet op betere gedachten kunnen brengen en kondigde op 10 februari haar ontslag als voorzitter van de CDU aan. Ze blijft nog wel op post in afwachting van de nieuwe voorzittersverkiezingen tijdens het partijcongres van 15-16 januari 2021.

Tweederangsburgers

Op 3 oktober vierden de Duitsers ‘30 Jahre deutsche Einheit’, maar die eenheid is toch nog niet helemaal wat ze beloofde te zijn. Volgens een studie van de Bertelsmann-Stiftung voelt 60% van de Oost-Duitsers zich nog altijd behandeld als ‘Bürger zweiter Klasse’. Misschien kan de opening van de internationale luchthaven Berlin Brandenburg ‘Willy Brandt’ (BER) op 31 oktober, na vele jaren van mismanagement en bureaucratisch touwtrekken, de Oost-Duitse economie wat soelaas verschaffen.

De Duitse economie in het algemeen werkt zich volgens het bevoegde ministerie stilaan uit de crisis: ‘In het derde kwartaal verhoogde ze haar prestaties met 8,2% en kwam daarmee op haast 96% van het niveau van voor de crisis in het laatste kwartaal van 2019.’ Maar waakzaamheid blijft geboden in het licht van de strijd tegen de pandemie.

[1] Albrecht von Lucke‚ ‘Ein Jahr Corona: Ende oder Wende?’, in: Blätter für deutsche und internationale Politik, 1/2021, p. 5.

Infektionsschutzgesetz

‘Bestorming’ van de Reichstag