Burgerlijk ingenieur milieukunde en sociaal-ecologisch activist Peter Tom Jones lanceert zijn documentaire Made in Europe. Hij pleit voor een ecologisch verantwoorde industrie die instaat voor de hele keten: van ontginning van grondstoffen tot het eindproduct. Jones trok naar het Hoge Noorden om te kijken hoe ze in Finland en Zweden aan de weg timmeren, met als voorbeeld de productie van elektrische voertuigen (EV’s).

‘We moeten dringend werk maken van de ontginning van beschikbare grondstoffen binnen Europa’, aldus Jones. ‘Maar er is veel weerstand. In Zweden en Finland tonen ze hoe het kan.’

Jones is de drijvende kracht achter SIM², het Instituut voor Duurzame Metalen en Mineralen van de KU Leuven. Dat focust op de milieuvriendelijke productie en recyclage van metalen en mineralen om de transitie naar een klimaatvriendelijke circulaire economie te ondersteunen. Als grote voorstander van die omschakeling is hij tot het besef gekomen dat we op een cruciaal punt staan en bepaalde afwegingen moeten maken. Afwegingen die niet bij iedereen in goede aarde vallen.

U neemt de productieketen van EV’s onder de loep en gaat na of we die integraal – inclusief mijnbouw – binnen Europa kunnen verwezenlijken. Waarom doet u dat?

Peter Tom Jones: ‘Ik neem het voorbeeld van EV’s omdat we daar een duidelijke keten hebben die begint bij het ontginnen van (zeldzame) aardmetalen en mineralen zoals neodymium, koper, nikkel en lithium. Die zijn nodig voor de productie van batterijen en elektromotoren. Na de ontginning moet je die raffineren en integreren in het eindproduct. Die hele keten kunnen we binnen Europa opzetten.’

‘Want we hebben recent toch wel een dure les geleerd. Na de inval van Rusland in Oekraïne zagen we hoe afhankelijk we waren van Russisch gas voor onze economie. Vooral in Duitsland was dat problematisch. Ondertussen zien we dat we voor de grondstoffen en productie van batterijen en EV’s in de greep zijn van China. Daar gaat het over: we willen de afhankelijkheid van aardgas of olie niet vervangen door afhankelijkheid van China.’

Wat trof u aan in het Hoge Noorden?

‘We bezochten daar de mijn Kiruna, boven de poolcirkel in Zweden. Vandaag is dat een ondergrondse ijzerertsmijn die het erts produceert voor Scandinavische staalbedrijven. Daar is een zeldzame aardelementenafzetting ontdekt, de Per Geijer Deposit. Die wordt beschouwd als de grootste afzetting van zeldzame aardmetalen in Europa. Daar vonden we o.a. neodymium, een belangrijke grondstof voor elektrische magneetmotoren en windturbines.’

‘Die Per Geijer Deposit is nog niet actief en moet nog een hele procedure ondergaan om ten vroegste in 2030 in productie te gaan. Daarnaast namen we ook een kijkje in Aitik, de grootste dagbouwmijn van Europa, ook in Zweden. Dat is in essentie een kopermijn waar ook bijproducten als nikkel en kobalt gewonnen worden. Met die twee voorbeelden laten we zien wat er mogelijk is binnen Europa.’

Maar beschikken we binnen Europa wel over genoeg grondstoffen? Het zeldzame kobalt, onmisbaar voor batterijen, komt momenteel voornamelijk uit Congo. Daar wordt het in vaak onmenselijke omstandigheden uit de grond gehaald.

‘Daar zit veel verschil op. Voor sommige metalen kunnen we in theorie perfect zelfvoorzienend zijn. De twee voorbeelden die ik graag geef zijn zeldzame aardmetalen en lithium, beiden essentieel voor de energietransitie. Voor lithium weten we dat er 27 bekende afzettingen zijn in Europa. Die zijn geologisch gezien goed gedocumenteerd en verspreid over heel Europa: Portugal, Spanje, Frankrijk, Tsjechië, Duitsland, Oostenrijk, Finland, Zweden en Servië. Ze zijn van redelijke kwaliteit en rijk genoeg om te ontginnen. Als we er daarvan een tiental in productie brengen, zijn we voor 100 procent onafhankelijk. Voor zeldzame aardmetalen hoeven we zelfs geen tien mijnen open te doen. Er zijn een vijftal bekende afzettingen’

‘Jammer genoeg ontbreekt het vaak aan politieke moed om de publieke weerstand tegen mijnbouw te overwinnen. Er zijn genoeg afzettingen beschikbaar, maar er is nog geen enkele ontginning actief. Portugal heeft de rijkste lithiumvoorraad van Europa, maar de weerstand van milieubewegingen en landbouwers tegen ontginning is nergens zo groot. Lithio, het Portugese woord voor lithium, is er een scheldwoord. Het ontbreekt gewoon aan draagvlak bij de bevolking. Maar in theorie hebben we alles in huis om van start te gaan.’

‘Kobalt is een ander verhaal. We beschikken voor een deel over kobalt, als bijproduct bij de ontginning van koper en nikkel. Maar dat volstaat niet voor onze behoeften. We zijn en blijven dus voor een deel afhankelijk van import. Daar is het de bedoeling om akkoorden te sluiten met landen die wel democratisch en transparant zijn en ESG-criteria hoog in het vaandel voeren. Europa probeert dat te doen met Australië, Canada, Chili en Argentinië.’

‘Het probleem is dat China daar ook neerstrijkt, met minder eisen en meer geld. Zeker in Afrika, in Congo waar het grootste deel van het kobalt zit, hebben ze veel succes omdat ze sneller grote steekpenningen geven aan lokale machthebbers. Het is een opbod tussen twee modellen: een democratisch-liberaal model vanuit het Westen en het hardere en slagkrachtiger Chinese model, zonder scrupules. China is op die manier Afrika aan het herkoloniseren.’

Dat blijft dus een probleem?

‘Op dit moment wel, maar we zien dat de vraag naar kobalt aan het afnemen is. De batterijtechnologie gaat er snel op vooruit. Op dit moment merk je al dat Lithium-ion-batterijen almaar minder kobalt nodig hebben. Daarenboven zien we ook technologie opkomen die geen kobalt meer nodig heeft, de zogenaamde LFP-batterij. Vooral Chinese EV’s gebruiken die. Die batterijen hebben wel een lagere energiedensiteit waardoor ze minder actieradius hebben.’

‘Maar voor de meeste mensen in een stedelijke omgeving volstaat een wagen met LFP-batterij. Kobalt wordt door de vooruitgang minder kritiek als grondstof. We zien de technologie heel snel evolueren.’

Los van de technologische vooruitgang en onze eigen grondstofvoorraden blijven de Chinezen 40 procent goedkoper EV’s produceren. Ze zullen dan ook de Europese markt overspoelen.

‘Daar ligt een belangrijke taak weggelegd voor de Europese Unie. En dat gaat snel moeten gaan. Tegen 2035 mogen er geen wagens met verbrandingsmotoren meer verkocht worden. Het omslagpunt is gekomen, er is geen weg meer terug.’

‘De vraag is waar de batterijen en EV’s geproduceerd gaan worden. Als we niet dringend maatregelen nemen gaat China inderdaad onze markt overspoelen en is het voor hen game, set and match. De 40 procent voorsprong van China is voor een deel te wijten aan het briljante karakter van de Chinese ingenieurs die veel sneller op dit segment zijn gesprongen. Zij maken momenteel EV’s van hoge kwaliteit aan een betere prijs. Maar een deel van die voorsprong is ook het gevolg van illegale staatssteun doorheen de hele productieketen. Europa heeft het recht om zijn grenzen af te schermen met invoerheffingen. We zijn te lang naïef gebleven. We hebben de laagste invoertarieven van heel de wereld. China schroomt niet om onze producten zwaar te belasten.’

‘EU-commissievoorzitter Ursula Von der Leyen doet er goed aan om de aangekondigde antisubsidieonderzoeken op te starten. Maar het mag niet blijven bij heffingen.’

Wat moeten we dan meer doen?

‘We zullen moeten innoveren en de concurrentie aangaan met de Chinese EV’s. Dat is voor mij de belangrijkste boodschap van mijn documentaire. De Europese autoindustrie is lui en arrogant geweest. De CEO’s van de grote Duitse autobedrijven lachten met de Chinese auto’s en met Tesla. Nu beseffen ze dat ze een ongeziene achterstand hebben en is het lachen hun vergaan.’

‘Europa heeft zich in slaap laten wiegen. We moeten nu wakker worden. De Chinezen kozen voor een verticale integratie en hebben de volledige keten in handen. Van mijnen en verwerking van de grondstoffen, de batterij- en motorfabriek, tot assemblage: alles hebben ze onder controle. We moeten nu alles uit de kast halen, zowel op het vlak van handelsbeschermende maatregelen als op dat van de technologische innovatie.’

Ik wil ook benadrukken dat we binnen de Vlaamse context niet goed bezig zijn. Dat de Vlaamse regering nu 5.000 euro subsidie gaat geven aan vooral in China geproduceerde EV’s, is hallucinant. We delven zo ons eigen graf en ik begrijp niet dat de overheid dat niet inziet en dat ze dat decreet niet aanpassen. In Frankrijk geeft Emmanuel Macron gelijkaardige subsidies, maar die kiest volledig voor wagens die in Europa worden gemaakt. Dat is gerechtvaardigd, omdat de CO₂-emissies aanzienlijk lager liggen.’

Er is nog iets typisch Vlaams dat ons parten speelt in Europa: het NIMBY-fenomeen, not in my backyard. Als we hier een verticale integratie willen van de EV-productie, zullen we aan mijnbouw moeten doen. Dat wil de Europese bevolking niet in de achtertuin.

‘Alles begint bij goed geïnformeerde burgers. Daarom ook deze documentaire waarbij we de productie van EV’s als symbool gebruiken van de transitie naar schone technologie. Mijn vertrekpunt is dat we een klimaatstrategie willen voeren waarbij we de emissies reduceren. Dat staat buiten kijf. Maar we moeten dat doen zonder dat het leidt tot een de-industrialisering en verarming van Europa. We moeten de decarbonisering laten samengaan met een herindustrialisering op basis van schone technologie over heel de waardeketen.’

‘Dat impliceert dat we ook mijnen moeten openen binnen Europa. Dat moet gebeuren daar waar de afzettingen zijn, want die kan je niet – zoals een fabriek – verplaatsen. Ook raffinaderijen waar we de grondstoffen verwerken moeten er komen. Die zijn er op dit moment evenmin. In Vlaanderen hebben we op dat gebied heel wat metallurgische kennis met bedrijven zoals Umicore, Aurubis, Campine en Nyrstar. Die behoren tot de absolute wereldtop en kunnen niet alleen op het gebied van raffinage maar ook dat van recyclage een grote rol spelen.’

‘Maar we zitten in Vlaanderen inderdaad met een problematische mentaliteit waardoor we op het gebied van industriële productie niets meer gedaan krijgen. Zelfs een batterijrecyclagefabriek zoals Umicore er een wil bouwen zal op veel tegenstand botsen. We zitten in Vlaanderen in een BANANA-scenario: Build Absolutely Nothing, Anywhere Near Anything. Dat is NIMBY in het kwadraat.’

‘Ik ben zelf iemand die denkt vanuit groene principes maar ik merk dat veel groene organisaties de eersten zijn om te protesteren tegen gelijk welke nieuwe fabriek die moet worden gebouwd. Dat moet veranderen, willen we onze welvaart veilig stellen. Ik wil aantonen dat we over alle mogelijkheden beschikken. In de Scandinavische landen tonen ze al hoe het kan. Ik denk dat ik een verhaal breng waar zowel de politieke linker- als rechterzijde iets mee kan. Decarbonisatie mag niet leiden tot deïndustrialisatie. Degrowth is geen valabele optie. Er bestaat niet zoiets als een gratis lunch. Elke industriële activiteit zal een zekere impact hebben, maar die kunnen we minimaliseren.’

‘We moeten vooral beseffen dat, als we de industriële activiteit hier niet houden, ze naar elders verhuist. Daar zal ze een veel grotere negatieve impact hebben. Alle Vlamingen en Europeanen willen een Tesla, of op z’n minst toch een tablet en smartphone, maar willen niet de mijnen en industrie om die te produceren. Dat is hypocriet en onhoudbaar.’

U kan de volledige documentaire hier bekijken.

Instituut voor Duurzame Metalen en Mineralen

Peter Tom Jones: ‘Vlamingen willen wel een Tesla, maar niet de industrie om die te produceren’