Op zondag 15 mei verklaarde paus Franciscus tien zaligen heilig. Eén daarvan was een Nederlander, pater Titus Brandsma (1881-1942).

Anno Sjoerd Brandsma werd in 1881 geboren in een katholiek boerengezin in de buurt van Bolsward, Friesland. Hij doorliep het gymnasium (vergelijkbaar met klassieke humaniora) bij de franciscanen, maar trad op zeventienjarige leeftijd in bij de karmelieten. Hierbij nam hij de naam Titus aan. Zijn keuze voor de karmelieten werd mogelijk beïnvloed door zijn zwakke gezondheid. De franciscanen waren dan te spartaans. Zijn priesterwijding volgde in 1905.

De academisch begaafde Brandsma studeerde drie jaar aan de Pauselijke Universiteit Gregoriana (ook wel ‘Gregorianum’ genoemd) in Rome, waar hij in 1909 doctor in de wijsbegeerte werd.

Ontstaan katholieke zuil

In de eerste helft van de twintigste eeuw gingen Nederlandse rooms-katholieken zich zoveel mogelijk organiseren in scholen en organisaties voor mensen van de eigen geloofsgemeenschap. Orthodoxe protestanten deden hetzelfde, net als (minus de eigen scholen) de socialisten. Wie dit terugtrekken in eigen kring met lede ogen aanzag, belandde vanzelf in de vierde en laatste ‘zuil’, die van de liberalen. ‘Ontzuiling’ begon in de jaren zestig.

Leraar en journalist

Brandsma bleek geschikt om de katholieke zuil vorm te geven. Terug in Nederland doceerde Titus Brandsma filosofie, sociologie en kerkgeschiedenis aan het studiehuis (Filosoficum) van de karmelieten in Oss, Noord-Brabant. In Oss stichtte hij een katholieke hogereburgerschool (HBS, een vijfjarige opleiding zonder klassieke talen die toegang gaf tot hoger onderwijs) en een katholieke leeszaal. Daarnaast werd hij hoofdredacteur van een plaatselijk nieuwsblad.

In 1923 werd hij hoogleraar aan de dan opgerichte katholieke universiteit in Nijmegen (in 2004 veranderde de naam in Radboud Universiteit, in 2020 trokken de Nederlandse bisschoppen het predicaat ‘katholiek’ in). In het collegejaar 1932-1933 was hij rector magnificus. Zijn belangstelling voor onderwijs beperkte zich niet tot de ivoren toren. Mede door zijn inspanningen ontstond in de jaren ’30 de eerste katholieke lagere school waar zowel jongens als meisjes les kregen.

Daarnaast bleef hij journalistiek actief. In 1935 werd hij zelfs geestelijk adviseur van de Rooms-Katholieke Journalistenvereniging. Als zodanig spande hij zich in voor modernisering van de katholieke dagbladpers en voor betere arbeidsvoorzieningen voor katholieke journalisten.

Buiten de zuil

Friesland is een noordelijke provincie, Noord-Brabant een zuidelijke. Brandsma vergat zijn Friese wortels hij niet. Hij spande zich niet alleen in voor de emancipatie van katholieken in Friesland, hij maakte zich ook sterk voor de introductie van het Fries (in Nederland erkend als taal) in het lager onderwijs. Hij was medeoprichter van het wetenschappelijk onderzoeksinstituut de Fryske Akademy.

Als natuurliefhebber werd hij lid van It Fryske Gea.

Brandsma sprak Esperanto. Hij was lid van de Internationale Unie van Katholieke Esperantisten (IKUE).

Tegen het nationaalsocialisme

Al in de jaren ’30 sprak Brandsma zich in publicaties in katholieke bladen en tijdschriften uit tegen het nationaalsocialisme, vooral tegen de rassenleer en de anti-Joodse maatregelen. Hij was zelfs een tijd lid van het Comité van Waakzaamheid, een in 1936 opgerichte organisatie van intellectuelen (wetenschappers, kunstenaars, journalisten) die tegen het nationaalsocialisme waren gekant.

Rugdekking kreeg hij van aartsbisschop Johannes de Jong van Utrecht. Na de Duitse inval in 1940 raadden diens medewerkers hem aan een afwachtende houding in te nemen omtrent de Duitsers. Zijn antwoord: ‘Wat is dit voor onzin heren? Ik wil geen tweede Innitzer worden’. Hiermee doelde hij op kardinaal Theodor Innitzer van Wenen, die zich juist niet had uitgesproken tegen Hitler. Aartsbisschop De Jong zou samen met voorlieden van de Nederlands-Hervormde Kerk aansporen tot kerkelijk verzet tegen Hitler.

De aartsbisschop verbood de katholieke pers om advertenties te plaatsen van de collaborerende NSB. Brandsma reisde per trein de redacties af om dit verbod toe te lichten.

Omgekomen in Dachau

In januari 1942 werd hij opgepakt. Na een verblijf in de gevangenis van Scheveningen (tijdens de oorlog bijgenaamd ‘het Oranjehotel’) en Kamp Amersfoort belandde hij in concentratiekamp Dachau.

In dit kamp werden katholieke geestelijken extra hard aangepakt door de kampbewakers. Het nationaalsocialisme had sowieso weinig op met het christendom. Christelijke waarden als barmhartigheid en vergeving stonden haaks op de martiale opvattingen van Hitler en Himmler. Zorg voor de zwakkere liet zich niet verzoenen met de nazistische eugenetica. Oh ja: Jezus was geboren als Jood. Bronnenmateriaal wijst erop dat de nazi’s de kerken hooguit duldden voor de duur van de oorlog, om geen extra onrust te veroorzaken. Na het winnen van de oorlog zou het christendom alsnog aangepakt worden.

In Dachau belandde hij al na enkele weken in de ziekenboeg. Loe de Jong schreef in zijn standaardwerk over Nederland in de Tweede Wereldoorlog dat een kamparts hem op 26 juli 1942 een dodelijke injectie gaf.

Herdenking Brandsma

In Nederland werd Brandsma herdacht als verzetsheld. Na de bevrijding werden veel scholen naar hem vernoemd. Ook de door hem opgerichte school in Oss, die volgend jaar honderd jaar bestaat, draagt zijn naam. Ook enkele parochies namen diens naam aan, waaronder een in Oss.

De ontzuiling verminderde het aanzien van de Katholieke Universiteit, die door studenten zelfs tijdelijk ‘Karl Marx-universiteit’ werd genoemd. Nijmegenaren stemmen overwegend links. Maar in 2005 koos de bevolking Brandsma tot grootste Nijmegenaar aller tijden. In 2015 werd hij postuum benoemd tot ereburger van Oss.

Heiligverklaring

Na de oorlog begon ook het pleidooi om hem heilig te verklaren. In 1985 verklaarde paus Johannes Paulus II hem zalig. In 2021 werd bekendgemaakt dat hij heilig verklaard zou worden. Doorslag gaf de Amerikaanse pater Michael Driscoll, die als door een wonder van kanker genas.

Hoewel hij van vele markten thuis was, wordt hij vooral geroemd als journalist. Er gaan stemmen op om hem beschermheilige van de journalisten te maken.

It Fryske Gea

Wordt Titus Brandsma patroonheilige der journalisten?