Het gloednieuwe Culturele Centrum en Museum van Bamiyan op zo’n 175 kilometer ten noordwesten van Kaboel zou normaal gesproken sinds vorige maand open moeten zijn. Dit gebouwencomplex – de bouw startte in december 2013 – had een plek moeten worden die de herinnering levendig houdt aan het in vele opzichten unieke werelderfgoed dat de Taliban daar, twee decennia geleden, in een vlaag van blind fanatisme vernietigde. Maar de officiële opening zal moeten wachten. Nadat de Taliban vorige maand triomfantelijk Kaboel binnentrokken zijn alle festiviteiten meteen voor onbepaalde duur on hold gezet.

Gigantische Boeddha’s

Bamiyan lag ooit langs de legendarische Zijderoute, de handelsroute die China verbond met India, Centraal Azië, het Midden-Oosten en zelfs Europa. Het was niet alleen een kruispunt van culturen maar ook vanaf de 2e eeuw een belangrijke religieuze plaats, tot de komst van de islam in de 9e eeuw. Er lagen meerdere boeddhistische en hindoeïstische kloosters. En het was een levendig centrum voor religie, filosofie en Grieks-boeddhistische kunst.

Twee gigantische in nissen staande Boeddha’s, respectievelijk 53 en 35 meter hoog domineerden de kliffen van Bamiyan. Ze dateerden uit de zesde eeuw en werden wellicht uit de rotsen gehouwen door de voorouders van de Indo-Europese Hazara, de meest vervolgde etnische groep in Afghanistan, waaraan de door Pathanen gedomineerde Taliban een bloedhekel hebben.

Gedynamiteerd

Toen sultan Mahmud van Ghazni het gebied in de 12e eeuw veroverde, spaarde hij de Boeddha’s. Aurangzeb, de laatste keizer van de Mogol, berucht om zijn religieuze fanatisme, gebruikte zware artillerie in een poging de standbeelden te vernietigen. En ook de Iraanse sjah Nadir richtte in 1729 zijn kanonnen op de standbeelden. Toch hebben de beelden de eeuwen grotendeels ongeschonden overleefd. Tot de Taliban ze dynamiteerde in maart 2001.

In de Islamitische heilstaat was er immers geen plaats voor ‘beelden van afgoden’. Moellah Mohammad Omar, op dat ogenblik de naar Kandahar gevluchte leider van de Taliban, liet in een interview dat hij in april 2004 aan een Pakistaanse journalist gaf, verstaan dat hij in 2001 de opdracht tot het vernielen van de beelden had gegeven. Moellah Mohammad Yaqub, de zoon van Mohammad Omar, zou volgens waarnemers het huidige hoofd zijn van de – succesvolle – militaire operaties van de Taliban.

Cultuur vernietigen

Hoewel vernietigingen van erfgoed en het plunderen van kunstvoorwerpen al gebeuren sinds de oudheid, vormde de vernietiging van de Boeddha’s van Bamiyan een belangrijk keerpunt voor de internationale gemeenschap. Een opzettelijke daad van vernietiging, gemotiveerd door een extremistische ideologie die tot doel had cultuur, identiteit en geschiedenis te vernietigen. Het verlies van de Boeddha’s onthulde hoe de vernietiging van erfgoed als wapen tegen de lokale bevolking kon worden gebruikt. Het herinnerde ons er vooral aan dat het verdedigen van de culturele identiteit geen luxe is.

De lege nissen in de Bamiyan-vallei van Afghanistan herinneren ons blijvend aan onze plicht om cultureel erfgoed te beschermen . En aan wat toekomstige generaties te verliezen hebben als we dat niet doen. De Afghaanse autoriteiten en de internationale gemeenschap, waaronder UNESCO, hebben sindsdien onvermoeibaar gewerkt aan de bescherming van het rijke culturele en natuurlijke erfgoed van Afghanistan. Sinds 2003 zijn het landschap en de resterende relicten van de Bamiyan-vallei UNESCO Werelderfgoed. Sindsdien is, dankzij solide en duurzame internationale samenwerking, meer dan 27 miljoen $ geïnvesteerd in het behoud en de stabilisatie van het Bamiyan Werelderfgoed en de bouw van het Cultureel Centrum. En daar bovenop ook nog eens in zeven andere belangrijke erfgoedlocaties in de Bamiyan-vallei. Het gaat onder meer om de met muurschilderingen bedekte grotten in de klifwand, opmerkelijke uitingen van Indiase en Chinese invloeden langs de zijderoutes, en het Shahr-e Gholghola-fort dat de oorsprong van Bamiyan markeert.

Nieuwe beeldenstorm?

Nu de Taliban opnieuw de lakens uitdelen in het land bestaat niet alleen de vrees dat de inspanningen van de laatste jaren tevergeefs zijn geweest, maar ook dat er een nieuwe beeldenstorm dreigt, mogelijk op een nog grotere schaal dan twintig jaar geleden. In februari 2021 lieten de Taliban, niet vies van enige retoriek, verstaan dat de historische relicten van Afghanistan deel uitmaken van de ‘geschiedenis, identiteit en rijke cultuur’ van het land en dat de Afghanen ‘allemaal de plicht hebben om deze artefacten krachtig te beschermen, te bewaken en te bewaren’. Maar sinds ze de macht hebben gegrepen, zwijgen de Taliban in alle talen over het Afghaanse erfgoed. En dat doet het ergste vermoeden.

Tot de mogelijke bedreigde locaties behoren onder meer de Boeddhistische heiligdommen in Mes Aynak en de 12e-eeuwse minaret van Jam, die op de werelderfgoedlijst van UNESCO staat. Velen maken zich zorgen om het Nationaal Museum in Kaboel, dat op bijna miraculeuze wijze plundering overleefde tijdens de burgeroorlog van 1992-1996 die volgde op de militaire terugtrekking van de Sovjet-Unie, en onder het eerste regime van de Taliban, van 1996-2001. Plunderingen of diefstallen lijken nu niet uitgesloten temeer daar volgens kenners slechts een derde van de vele duizenden onschatbare voorwerpen in het museum van Kaboel is gecatalogiseerd. De museumdirecteur Mohammad Fahim Rahimi vertelde de New York Times vorige maand dat de Taliban bescherming hadden beloofd. Maar hij voegde er meteen aan toe dat hij nog steeds ‘grote bezorgdheid heeft over de veiligheid van ons personeel en onze collectie’.

Oorlogsmisdaad

Meteen na de wissel van de macht in Kaboel werd alle internationale financiering voor de bescherming van het Afghaanse culturele erfgoed opgeschort of bevroren. Idem dito voor de internationale projecten hierrond. En het hoeft ook niet gezegd dat het helemaal niet duidelijk is of en wanneer deze ooit nog zullen heropstarten. En zelfs als dit al zou gebeuren is er nog het simpele gegeven dat veel Afghanen die zich de laatste jaren hadden ingezet voor de bescherming van het cultureel erfgoed naar het buitenland zijn gevlucht of, te bang om te spreken, ondergedoken zijn.

O ja, om te eindigen nog dit: Sinds 2016 is het volgens de VN een oorlogsmisdaad om cultureel erfgoed te vernietigen. Maar of de Taliban daar van wakker liggen?

Jam

Grote zorgen om Afghaans erfgoed