Het voorbije jaar was er een om te vergeten. Of net niet? De coronacrisis domineerde uiteraard het hele jaar lang het nieuws, van Wuhan tot vaccin. Maatschappelijke en politieke breuklijnen kwamen bloot te liggen of werden scherp gesteld. We werden geregeerd met volmachten, en dan door Vivaldi. De economie en het onderwijs kregen een klap. De volksgezondheid nog meer. Gloort er licht aan het einde van de tunnel? Wordt 2020 een jaar voor de geschiedenisboeken? Doorbraak blikt terug met bevoorrechte getuigen.

Sven Gatz (Open Vld) is sinds 2019 minister van Financiën in de Brusselse regering. Daarvoor was hij Vlaams minister bevoegd voor Brussel, cultuur en media. De links-liberaal begon zijn carrière bij de Volksunie, zat daarna bij spirit en stapte in 2002 over naar de Open Vld.

Geen overleg?

Na de aankondiging begin december dat er over twee jaar een kilometerheffing komt in Brussel, werd Gatz ervan beschuldigd niet overlegd te hebben met Vlaanderen en Wallonië. Zelf spreekt hij dat tegen: ‘De eerlijkheid gebiedt me te zeggen dat we dat wel hebben gedaan, maar dat er geen interesse in was. Daarop hebben we besloten om ons huiswerk te maken en de kilometerheffing financieel en juridisch sluitend te maken. Met dit voorstel willen we het overleg nogmaals een kans geven, zodat het niet louter een open vraag is’.

De kilometerheffing is volgens Sven Gatz nodig omdat het verkeer in Brussel vast zit. ‘Dit kost ons jaarlijks een miljard euro. De kilometerheffing is niet zomaar een heffing, maar een kans voor alle gewesten. We zijn als Brussel zelfs bereid een deel van de inkomsten ervan te investeren in mobiliteitsprojecten in de andere gewesten’.

Meer middelen

Een gesprek met de man die balanceert op het koord tussen Vlaanderen en Brussel. ‘Tegenover een België met vier gewesten staan meer middelen. Anders heeft het geen zin’.

In 2019 hebben 40.000 mensen Brussel verlaten, het merendeel onder hen richting Vlaanderen. U antwoordde aan Brussels parlementslid Bianca Debaets (CD&V) – die de cijfers had opgevraagd – dat deze vertrekkers hoofdzakelijk tweeverdieners zijn die op zoek willen naar een huis met een tuin. De coronacrisis versterkt deze stadsvlucht. Wat te doen?
‘Die cijfers, die zijn elk jaar ongeveer hetzelfde. Elk jaar verhuizen er ook mensen naar Brussel, maar in 2019 lag hun aantal op 25.000. Er is dus een negatief migratiesaldo. Dat wordt aangevuld door de internationale migratie.’

‘Vooral twintigers en dertigers verhuizen naar Brussel, maar er is inderdaad bij heel wat mensen de neiging om, als ze zich meer kunnen veroorloven dan een appartement, weg te trekken uit de stad. We kunnen geen tuinen bij maken in Brussel. Maar we kunnen wel mensen aantrekken met beleid, bijvoorbeeld door de registratierechten voor de aankoop van een eerste woning te verlagen. Dat heeft succes.’

Als tweeverdieners wegtrekken, en mensen met weinig middelen naar Brussel migreren, dan heeft dat natuurlijk wel gevolgen voor de Brusselse financiën.
‘Het debat over de verdichting van de stad – de weinige bouwgrond die er nog te bebouwen is – woedt nog altijd volop, zoals met de Josaphatsite in Evere. Maar ik ben een liberaal. Ik kan mensen helpen door de belastingen te verlagen – wat we in het geval van de registratierechten hebben gedaan – maar mensen wonen nog altijd waar ze willen. Dat zijn persoonlijke afwegingen. De stad verlaten heeft voordelen, zoals meer open ruimte. Maar er zijn ook nadelen, zoals mobiliteitsproblemen. Ruimte is wat het is: je kan niet zomaar grond bij toveren’.

Is 1,2 miljoen inwoners niet gewoonweg genoeg voor een stad als Brussel?
‘Dat denk ik ook. In de late jaren 1990 waren er nog minder dan een miljoen inwoners in Brussel. Nu zijn het er 1,2 miljoen. Dat is een stad als Gent erbij. Demografen geven aan dat we aan het maximum komen. Je kan hoogbouw stimuleren, ofwel aanvaard je dat het is wat het is. Alleen is een bevolkingsstop moeilijk te sturen’.

Kilometerheffing

De Brusselse kilometerheffing (‘SmartMove’) is een manier om de stad leefbaarder te maken. In 2019 nog floot u uw collega-minister Elke Van den Brandt (Groen) terug toen zij plannen maakte om ze in te voeren. Hebt u van het voorbije jaar gebruik gemaakt om met Vlaanderen en Wallonië te overleggen?
‘In 2019 heb ik Elke Van den Brandt gezegd dat het nog wat voorbarig was om over de kilometerheffing te spreken, precies omdat er toen nog geen overleg had plaatsgevonden. In tussentijd zijn er informele contacten geweest met de ministers van mobiliteit in Vlaanderen en Wallonië, om te polsen of er een principieel akkoord zou kunnen komen over de kilometerheffing. Alle pogingen om een politiek akkoord af te sluiten zijn gestrand. Dan hebben wij als Brusselse regering een verantwoordelijkheid ten opzichte van onze inwoners. Je kan de zaken op hun beloop laten en zeggen dat files onvermijdelijk zijn, maar dat aanvaard ik niet’.

‘Files hoeven geen onderdeel te zijn van ons leven. Toen we merkten dat contacten niets opleverden, hebben we als Brussel ons huiswerk gemaakt en in samenwerking met verschillende juristen en ambtenaren de kilometerheffing alvast beleidsmatig onderbouwd. Vandaar dat ik er als minister van Financiën ook zo sterk bij betrokken ben. Ook hebben we met de verschillende Brusselse regeringspartijen sociale correcties aangebracht. Sommigen bij de PS wilden zelfs de heffing koppelen aan het inkomen, wat natuurlijk niet kan’.

‘Ons wordt nu gebrek aan overleg verweten. We hebben gewoon gemerkt dat, als je in het luchtledige om een politiek akkoord vraagt, men niet geneigd is om te luisteren. Daarop hebben wij dan een evenwichtig systeem uitgewerkt, waar de voltallige Brusselse regering zich achter schaart, en waarmee we opnieuw naar de andere gewesten kunnen. Men kan ons nu niet verwijten dat we het Brusselse fileprobleem willen oplossen, en dat we dat goed onderbouwd willen doen’.

Te vrijblijvende vragen

Als uw collega-ministers in andere gewesten het overleg weigeren, wil dat dan zeggen dat ze helemaal niet over een kilometerheffing willen praten, of eerder dat ze erover willen praten, maar andere accenten willen leggen?
‘Ze wilden er niet over praten. Maar dat heb je ook met al te vrijblijvende vragen die niet onderbouwd zijn. Nu ligt er iets op tafel wat men wel moet bestuderen. Wij stellen ons open op: we willen praten over het aandeel van de pendelaars, en over de verdeling van de inkomsten uit de kilometerheffing, om ook buiten het gewest te investeren in mobiliteitsprojecten’.

‘Samenwerking is nodig. Want hoe de kilometerheffing nu is gepercipieerd, is ze ambitieuzer dan in Londen, Stockholm of Milaan. We kunnen dit niet alleen. Waar we zullen landen, dat hangt in grote mate van de andere gewesten af. Ik hoop niet dat onze logge overlegstructuren maken dat we ergens in de niet-ambitieuze internationale middenmoot terechtkomen. Want dat kilometerheffingen er komen, staat vast: de Europese Commissie schrijft het voor’.

‘Het systeem van de kilometerheffing bouwen en implementeren kost 93 miljoen euro. Geld dat moeilijk te vinden is. Maar files kosten ons jaarlijks volgens schatting 1 tot 2 % van ons Brusselse Bruto Binnenlands product – dat toch 77 miljard euro bedraagt’.

Het succes van zo’n kilometerheffing staat of valt natuurlijk ook met de bouw van overstapparkings. Die zijn er te weinig.
‘Er zijn er negen in Brussel, maar geen in de Vlaamse Rand rond Brussel. Ze worden echter niet voldoende gebruikt omdat er geen stimulans is om mobiliteitsgedrag in vraag te stellen. Dat is moeilijk, besef ik. En dat is ook onze fout als politici.’

‘Er zouden overstapparkings moeten bijkomen in Vlaanderen en Wallonië, gekoppeld aan meer treinverbindingen.’

Wegbereider

Door wie wordt de bijhorende applicatie voor ‘SmartMove’ gemaakt?
‘Voor de ontwikkeling ervan moeten we nog een openbare uitbesteding uitschrijven. De facturatie van de kilometerheffing zal door een privébedrijf gebeuren. Wanneer daar boetes aan vast hangen, dan moet dat natuurlijk via ons als overheid gebeuren’.

Toen u vorig jaar met de Brusselse Open Vld voor de machtsdeelname koos, verweet men u een wig te drijven tussen de Vlaamse en de Brusselse liberalen. Achteraf gezien heeft de vorming van de Vivaldiregering in 2020 met de Vlaamse liberalen er wel voor gezorgd dat een België met vier gewesten een mogelijkheid wordt, zoals PS-voorzitter Paul Magnette onlangs nog opperde. U bent een wegbereider geweest met uw progressieve Brusselse coalitie.
‘Dat is geen oninteressante analyse. Maar ik heb vooral een coalitie gevormd omdat ik niet eeuwig wou wachten op de vorming van andere regeringen. Je bent voor federalisme, of je bent het niet. Dat de Vivaldicoalitie dit jaar gevormd is, is eerder het gevolg van het feit dat andere partijen geen regering konden vormen’.

‘Ik ken het geheim der goden niet, en ook niet welke afspraken er gemaakt zijn met betrekking tot een zevende staatshervorming. Dat is een beetje de tol die ik betaal voor de Brusselse machtsdeelname. Maar er komt niet direct een België met vier gewesten. Magnettes partijgenoten zijn zelf zeer kritisch voor een België met vier gewesten. Ook binnen de N-VA zal de Vlaamse beweging dat niet zomaar tolereren. Al ben ik er wel van overtuigd dat Bart De Wever – in ruil voor meer autonomie voor het Vlaams gewest – Brussel zal opofferen. Dat past in de Baert-doctrine, die ik als ex-VU’er natuurlijk ken. Als men vooruit kan gaan met de Vlaamse autonomie, dan past Brussel opgeven binnen die doctrine. Slechts 20 tot 30% van de N-VA’ers ligt nog echt wakker van de band tussen Brussel en Vlaanderen. Maar misschien trekken zij het laken de komende jaren wel naar zich toe, en dan heb ik ongelijk’.

‘Finaal gaat het over de centen. Ik spreek nu in de voorwaardelijke wijs: als – en ik zeg als – de overdracht van scholen en cultuur naar het Brussels gewest een feit is, dan moeten daar middelen aan vasthangen, want anders is het onmogelijk om die bevoegdheden correct in te vullen, en dan hoeft het voor mij niet. Vlaanderen organiseert jaarlijks ongeveer een miljard euro in Brussel. 70% van die middelen gaat naar onderwijs. Nog eens een dikke 10% van dat miljard gaat naar cultuur. En dan moet het gewest ook nog Franstalig onderwijs organiseren. Ik wil de discussie aangaan. Al moeten de grote partijen die nodig zullen zijn om de staatshervorming goed te keuren, intern eerst nog flink wat dingen doorpraten’.

Het model heeft goed gewerkt

Komt Brussel als vierde ‘volwaardige’ gewest de stad ten goede?
‘We moeten daarin voorzichtig zijn. Het moet niet alleen Brussel, maar ook de federatie België ten goede komen. Als federalisme met vier een verkapte vorm is voor Vlaamse en Waalse onafhankelijkheid, dan heeft het geen zin. Brussel zal altijd moeten samenwerken met de andere gewesten’.

Dus eigenlijk is het ‘Hoofdstedelijk’ gewest zoals het in de jaren 1980 tot stand kwam, waarbij Brussel ten dienste staat van België, nog zo slecht niet?
‘De stichting van het Brussels Hoofdstedelijk gewest in 1989 was een antwoord op een probleem dat zich einde jaren 1970, begin jaren 1980 stelde: de pacificatie van België na het mislukken van het Egmontpact. Het model heeft goed gewerkt, en werkt tot op zekere hoogte nog altijd goed. Maar we zijn ingehaald door de demografie. Kiezen voor een taalgemeenschap, dat kan je nu niet meer verwachten van de vele inwoners die een andere origine hebben dan Nederlandstalig of Franstalig. Een federalisme met vier zal daar rekening mee moeten houden’.

‘Dit gezegd zijnde: we blijven een hoofdstedelijk gewest, en zijn niet het volwaardige gewest dat sommige Franstaligen nu al willen. We zijn een stadsgewest met een aparte typologie. En binnen ons gewest blijft Brussel nog altijd de hoofdstad van België, Vlaanderen en de Franse gemeenschap. Ook binnen een federatie met vier zal je altijd een hoofdstedelijk aspect moeten inbouwen. Een aspect dat ten dienste staat van de federatie.’

Josaphatsite

Sven Gatz: ‘Ik denk dat De Wever bereid is om Brussel los te laten’