Peter Verlinden was van 1991 tot 2019 journalist en Afrikacorrespondent voor de VRT. In covidtijden is hij een van de zeldzame journalisten die het Wintermanifest heeft ondertekend. ‘De media moeten meerderheidsvisies niet aanvaarden omdat de meerderheid ze aanvaardt. De media moeten meerderheidsvisies kritisch bevragen omdat ze niet noodzakelijk juist zijn.’

Covid in Afrika en de rest van de wereld

Voor Verlinden zijn het verloop van de Covidcrisis in Afrika en het groeiende wantrouwen van de bevolking alarmbellen voor zijn eigen houding.

Peter Verlinden: ‘Ik wil niet het medische debat voeren, maar het journalistieke. Daarvoor baseer ik me ook op mijn onderwijsopdracht aan KU Leuven, waar ik tegenwoordig doceer over massamedia in conflictomgevingen. De journalistiek heeft de afgelopen twee jaar belangrijke vragen laten liggen. Waarom hebben Afrikanen ondanks hun lage vaccinatiegraad zo weinig last van covid? En waarom heerst er een quasi-consensus in onze media alsof alleen onze maatregelen geholpen zouden hebben? Kijk eens rond in de wereld, en zie hoe genuanceerd het covidverhaal eigenlijk is. Waarom die drang naar één mainstreamvisie in de media, de visie van onze politieke autoriteiten?’

‘Mainstreamvisies in de media komen uit de politieke wereld. Wie het voor het zeggen heeft, bepaalt in belangrijke mate hoe we naar de realiteit kijken. Journalisten beroepen zich doorgaans op zogenoemde autoriteitsbronnen. Iemand die aanzien wordt als een autoriteit, als ‘expert’, die ga je niet zomaar kritisch bevragen. We weten uit decennialang onderzoek dat pas bij een politiek sterke oppositie ook tegenstemmen toegang krijgen tot de media.’

Vierde macht

‘Maar volgens hun traditionele opdracht als ‘vierde macht’ moeten media helemaal niet wachten tot een bepaalde kritische groep in de samenleving iets denkt, om er dan pas over te berichten. Media moeten uit eigen beweging van in het begin ook de meerderheidsvisies kritisch bevragen. Want een mainstreamvisie is niet juist omdat ze door een meerderheid ondersteund wordt, net zoals een minderheidsvisie niet noodzakelijk fout is omdat ze door een minderheid gedragen wordt.’

‘Een voorbeeld, ter illustratie. Recent had ik een gesprek met enkele collega’s. Dan viel het argument: “Ja, maar de meerderheid van de virologen vindt toch dat…”. Sorry, maar voor mij is dat een irrelevant journalistiek argument. In de journalistiek telt niet wat de meerderheid vindt. Dat is voor de politieke wereld. De journalistiek moet op zoek gaan naar ‘de waarheid’. De gevallen in de geschiedenis waarbij meerderheden fout waren, zijn niet te tellen. En daarvoor dienen media precies, om die fouten te vinden. Daarom is het zo belangrijk dat de media van in het begin ook meerderheidsvisies kritisch bevragen.’

Libië

‘Neem nu de bombardementen op Libië in 2011, een voorbeeld dat ik gebruik voor mijn studenten. De hele Westerse wereld vond het prima: Libië bombarderen, zogezegd om het “uitmoorden van de eigen bevolking door dictator Khadhaffi te stoppen”. Jaren later heeft het Britse parlement geconcludeerd dat de Britse politiek fout zat, dat de bevolking niet uitgemoord werd en dat Libië dus niet daarom mocht gebombardeerd worden.’

‘Meer nog: de ellende waarin Libië zich nu bevindt, is voor een groot deel te wijten aan onze interventie van toen. Ik wil hier Khadhaffi niet verdedigen, verre van. Waar het mij om gaat, is dat ook een meerderheidsvisie kritisch bevraagd moet worden. Dat is journalistiek. Ook met betrekking tot bijvoorbeeld Rwanda overheersten decennialang de mainstreamnarratieven: er zijn ‘de goeden’ en ‘de slechten’. Maar zo werkt het niet.’

‘Terug naar corona: zelfs al zou een zogenoemde meerderheid van virologen het bij het juiste eind hebben – iets waarvan ik niet noodzakelijk overtuigd ben – dan nog: de media hebben de plicht om op zoek te gaan naar ook andere onderbouwde visies, van andere experten. Internationaal onderzoek naar het gedrag van media in conflictsituaties toont aan dat media een patriottische oprisping krijgen wanneer hun eigen samenleving daarbij betrokken is.

Mogelijk komt dat omdat de journalist zich ook als persoon bedreigd voelt door bepaalde gebeurtenissen, en die angst wil wegwerken door zich aan te sluiten bij een verhaal dat de spanning wegneemt. Bij corona gebeurt net hetzelfde: ook journalisten zijn bang voor het virus, en nemen daarom de makkelijke weg, de weg van een meerderheid van virologen en politici die beweren dat ze de crisis oplossen. Maar op die manier neem je natuurlijk geen afstand, en ga je niet op zoek naar wat fout kan zijn aan die visie.’

De cijfers van Sciensano

In het geval van Rwanda of Libië, kan ik begrijpen dat een journalist niet a priori de moed of de terreinkennis heeft om moeilijke vragen te stellen. Maar in het geval van corona was het gewoon een kwestie van de website van Sciensano te openen, te kijken naar wie exact aan Corona sterft, en door logisch te redeneren tot de conclusie te komen dat niet iedereen in even grote mate in gevaar is. Waardoor je onmiddellijk de vraag kan stellen waarom aanbevelingen op basis van leeftijd niet mogelijk zouden zijn. Daar moet je toch niet bijster moedig of slim voor zijn?

Verlinden: ‘Ingaan tegen mainstreamverhalen vergt altijd een bepaalde mate van durf. Je mag niet onderschatten hoe groot de snelheid is waarmee journalistiek vandaag verloopt. Als je onder tijdsdruk staat, en je beheerst een dossier niet grondig, dan kan je dikwijls niet anders dan overschrijven wat de zogenoemde erkende deskundigen en ook de andere media schrijven. Als je daardoor van meet af aan een bepaalde lijn hebt gevolgd, vergt het gaandeweg ook meer en meer moed om toe te geven dat je fout zat. Dat is menselijk. Daarom leg ik de verantwoordelijkheid meer bij het systeem, dan bij de individuele journalist. De hiërarchie in de media, de hoofd- en eindredactie, zij moeten hun journalisten aanporren om kritische vragen te stellen en om alternatieve visies aan bod te laten komen.’

‘Een voorbeeld: neem nu de vraag over welke maatregelen een gunstig effect hebben op de besmettingsgraad. Ik wacht nog altijd op de vraag welke van die maatregelen die we genomen hebben, het meest efficiënt was: de winkels sluiten, de scholen sluiten, mondmaskers dragen… Die vragen worden zelden in de media gesteld. Tot het moment dat bijvoorbeeld Ben Weyts (N-VA) er een politieke zaak van maakt, dan pas schiet de journalistiek in gang, omdat er plots politieke oppositie is tegen de consensus.’

Als tegenargument zegt men tegenwoordig soms: hebt u zelf covid aan den lijve ondervonden?

Verlinden: ‘Wat ik nu ga zeggen, zal sommige mensen shockeren. Het zij zo. Ik weet natuurlijk wel dat elke dode er een te veel is. Daarom deze disclaimer: ik ben zelf bekenden verloren aan covid, en ik heb zelf op intensieve zorgen gelegen, dus ik besef heel goed het potentiële gevaar. Maar dat men in deze crisis al van meet af aan dagelijks het aantal Covid-doden heeft gepubliceerd, zonder een goede context, dat vind ik slechte journalistiek.’

‘Ik vraag de hele crisis al aan mijn kennissen of ze weten hoeveel mensen er dagelijks in België sterven door verschillende oorzaken? Dat weet bijna niemand. Gemiddeld sterven in België ongeveer 300 mensen per dag. Wat zegt zo’n cijfer van ’40 Coviddoden vandaag’ dan? Dat creëert alleen maar onnodige angst. Sterker nog: ik lees dan achteraf dat er in 2021, en nu zeker, nauwelijks oversterfte is. Maar nogmaals, ik ben niet deskundig genoeg om dat te bevestigen. Mij gaat het erom dat cijfers publiceren zonder context slechte journalistiek is en in dit geval onnodig angst creëert.’

Rusthuizen

‘Praat eens met mensen die in rust- en verzorgingstehuizen werken. Als men een beetje eerlijk blijft, zegt men dat een flink aantal van de coronadoden eigenlijk aan hun laatste maanden bezig waren. En nogmaals: die extra maanden had iedereen hen graag gegund, daar gaat het niet om. Maar het aantal coronadoden publiceren zonder leeftijd of context, is journalistieke onzin. Want als je dat niet doet, dan ga je angst creëren bij mensen. Dan gaan gezonde jonge mensen denken dat de kans erg groot is dat ze zelf massaal aan Covid zullen sterven. Wat dus niet zo is, en ook nooit zo geweest is.’

Verlinden zoals we hem kennen: als Afrika specialist voor de VRT.

‘Afrika, nog zoiets. Men haalt altijd de lage vaccinatiegraad in Afrika aan, en dat zou een ramp zijn, want in Afrika zouden daardoor nieuwe varianten ontstaan en de Afrikanen zouden massaal sterven aan covid omdat ze niet gevaccineerd zijn. Ik ken Midden-Afrika nogal goed, zoals u weet. In Burundi is 0,07 procent (sic!) van de bevolking gevaccineerd. In buurland Rwanda – qua bevolking en klimaat identiek – is meer dan 55% volledig gevaccineerd, iets waar dictator Paul Kagame overigens graag mee uitpakt. Wel, wat is het officiële dodencijfer in Burundi? 38 doden door Covid op twee jaar. Wat is het officiële dodencijfer van Rwanda? 1.454 doden op twee jaar.’

Burundi versus Rwanda

‘Het is best mogelijk dat in Burundi sterk ondergerapporteerd wordt. Maar ik heb navraag gedaan bij mijn Burundese contacten, en hen de vraag gesteld of er in Burundi veel doden zijn, en of het maatschappelijke weefsel is ingestort. Die dingen kan niemand geheim houden, zeker niet in een mondelinge cultuur. Liggen de lijken op straat in Burundi? Neen, natuurlijk niet. Corona leeft er niet, antwoorden mijn contacten mij. In het grote Congo van hetzelfde: geen lijken op straat, geen angstcultuur. Dan zou je denken dat er toch wat journalisten zijn die de vraag stellen: hoe komt dat eigenlijk?

Er zijn sterke aanwijzingen dat Afrikanen die ernstig ziek worden van covid, dikwijls behoren tot de rijkere elite, die er een ongezonde levensstijl op nahoudt. Maar er blijven nog zovele belangrijke journalistieke vragen. Hoe gaat het met India? Vorig jaar grote paniek in onze berichtgeving toen de besmettingen daar de hoogte in gingen. En nu? Is India ingestort? Neen. Hoe komt dat dan? Tja, zou een journalist dat dan niet beter eens proberen uit te zoeken?’

En uiteraard: Zweden

‘Een laatste voorbeeld, dichter bij huis: Zweden. Nu is toch het uitgelezen moment om eens op onderzoek uit te gaan, hoe het komt dat er in dat land met een gelijkaardig bevolkingsaantal als België, bijna de helft minder doden zijn. Men zegt dan: Zweden is dunbevolkt. Maar de overgrote meerderheid van de Zweden woont net als in België in grootstedelijke gebieden. Dus, de open vraag: hoe komt dat? Kunnen we misschien iets leren?’

‘Ik denk dus dat er een ernstig structureel probleem is in onze media, eerder dan een gebrek aan persoonlijke journalistieke moed. Als je elke dag covidcijfers in een “coronablog” moet invoeren, of elke dag naar bepaalde virologen moet luisteren, dan wordt je eigen kritische vermogen vanzelf op een laag pitje gezet. Het is een lopende discussie in de journalistiek: breng je veel eigen projecten, of doe je mee met de mallemolen van de dagelijkse waan? Zelfs bij de VRT, zeg ik met spijt, heerst blijkbaar zoveel angst om iets te missen, dat men al te dikwijls blijft steken in de waan van de dag. Ik begrijp dat heel goed, ik heb daar middenin gezeten, maar er is echt nog zoveel meer te doen.’

Wintermanifest

U hebt het Wintermanifest ondertekend. In de mainstreamjournalistiek wordt dat Wintermanifest als een kaakslag ervaren omdat het de weinig kritische rol van de media benadrukt. Waarom stoort dat journalisten zo?

Verlinden: ‘Media hebben sowieso al geen traditie van zelfkritiek. Daar komt bij dat ze vaak de voeling met de ‘gewone mensen’ en hun dagelijkse bekommernissen kwijtraken. Overigens zijn ook vele politici in dat bedje ziek, vind ik, en zelfs ook experten die uiteraard bijzonder deskundig kunnen zijn op hun eigen beperkte terrein.’

‘Laat me heel concreet zijn, want wat ik ga zeggen is subtiel, maar vat het conflict goed samen. Ikzelf rij met een auto van 17 jaar oud, met een hoge CO₂-uitstoot. Ik rij amper 6000 kilometer per jaar, maar betaal door de hoge CO₂-uitstoot wel een hoge verkeersbelasting. Terwijl mijn spreekwoordelijke buurman met zijn ‘propere’ nieuwe Mercedes per jaar 40.000 kilometer rijdt en zo meer vervuilt dan ik maar minder verkeersbelasting betaalt, en ook nog lang Antwerpen binnen mag. Jan Modaal snapt mijn probleem, maar de gemiddelde journalist niet. Volkse vragen over rechtvaardigheid, politiek en wetenschap leven veel te weinig in de journalistiek.’

‘De media gaan dan bij wijze van spreke factchecken dat het wagenpark moet vergroenen, en dat het voor een goed doel is dat mijn oude auto zwaar wordt belast, enzovoort. Het klopt natuurlijk dat uitstoot slecht is voor het milieu, en dat het zwaar belasten en het weren van oude wagens legitiem is. Maar daar mag het journalistiek niet bij stoppen. De journalistiek moet nog meer dan nu gebeurt de vragen stellen die de gewone mensen zich stellen, eerder dan alleen de werkelijkheid beschrijven hoe die idealiter moet zijn. De vragen dus van de gewone man met zijn weinig gebruikte oude auto, die geen geld wil of kan spenderen aan een “groene auto”, die grotendeels stil zou staan.’

Joël De Ceulaer

‘Terug naar Covid. Met alle respect voor collega Joël De Ceulaer, hij zal wel goede argumenten hebben. Als Joël De Ceulaer in een zeer goed geventileerde televisiestudio van de VRT een FFP2-masker draagt, is hij meer bezig met zijn eigen angst dan met de realiteit. Daarenboven zal je op die manier de bevolking ook nog eens onnodig bang maken en dat vind ik bijzonder kwalijk. Je mag als journalist de mensen niet bang maken. Angst is een slechte raadgever, heb ik altijd geleerd.’

‘Want weet u waar die angst concreet toe leidt? Wel, kijk eens naar al die mensen die op straat met een mondmasker blijven rondlopen (wijst naar een groep tienermeisjes met mondmaskers op in de buitenlucht, red.). Zij zijn jong, en lopen geen groot risico om ernstig ziek te worden door Covid, en hun oma staat niet naast hen. Toch dragen ze onderling dat mondmasker in open lucht. Wel, dát is het resultaat van slechte overheidscommunicatie, en van slechte journalistiek. Angst die op bepaalde tijdstippen bewust is gecreëerd om de bevolking in de pas te doen lopen. Dat heeft Marc Van Ranst zelf toegegeven en dat is in Groot-Brittannië ook bevestigd door overheidsmedewerkers.’

‘Ik zeg als journalist: als je denkt dat alleen bange mensen tot maatregelen verleid kunnen worden, dan negeer je het intellect van de gemiddelde persoon. Bovendien: angst is een straatje zonder einde, want als we nu willen versoepelen, dan zegt het deel van de bevolking dat nog bang is ergens terecht: “Ja, maar wacht, waarom zouden we nu versoepelen, er is nog een dreiging”. Van twee dingen één: ofwel is er inderdaad een dreiging, en dan houden we bepaalde maatregelen aan als ze nuttig zijn, ofwel is er geen dreiging, en dan moeten we ze niet aanhouden. De media mogen dat gerust zo logisch en helder formuleren. Maar dat lees ik nu amper.’

U maakt uw punt duidelijk. Denkt u dat de achteruitgang van kritische journalistiek te wijten is aan de journalistieke opleidingen, die jonge en onbekwame journalisten afleveren?

Verlinden: ‘Dat vind ik wat te scherp gesteld. Ik zou eerder zeggen: de productie in de media is toegenomen, terwijl het aantal journalisten constant blijft. Dat heeft niets met jong zijn te maken. Het publicatietempo is enorm gestegen. Als ik de situatie nu vergelijk met een werkdag in de vroege jaren negentig, toen ik op de televisieredactie begon, toen elke journalist nog één item kon produceren op één dag, dan is alles heel erg veranderd.’

‘Je had toen ook materiaal van de persagentschappen voor de buitenlandberichtgeving, maar je had tegelijk de tijd om lang rond te bellen om dat verhaal van de persagentschappen aan te vullen of zo nodig tegen te spreken. Er was enige ruimte om zelf initiatief te nemen, ook in de journaalproductie. Sindsdien is er vanalles bijgekomen: veel meer items te maken voor de verschillende journaals en uiteraard de online-productie … Nu begint een journalistieke werkdag van minuut één, en moet er onmiddellijk geproduceerd worden. Dat levert lang niet altijd betere journalistiek op, wel integendeel.’

Onderzoeksjournalistiek

‘Het tegenargument dat je dan steevast hoort bij de media is: “Ja, maar er is toch onderzoeksjournalistiek, zoals Pano bij de VRT”. Ja, één onderwerp per week, en dan nog niet gedurende 52 weken, waarbij de norm is: “De Vlaming moet erdoor geraakt worden, en het moet talk of the town worden”. Marketingoverwegingen, met andere woorden. En dat is het dan. In een doorsnee VRT-journaal zitten pakweg 20 items, en als Pano dan iets aan het licht brengt, dan verzinkt dat éne item tussen die andere 19.’

‘De eenvormigheid is wel groter geworden omdat er veel journalisten afstuderen. In zo’n markt is het moeilijk om een eigen profiel te ontwikkelen, want het is riskant om als jonge afgestudeerde niet gewoon te doen wat je is opgedragen. Als je te kritisch bent, staat er direct concurrentie klaar. Het statuut van journalist is mogelijk ook slechter geworden.’

‘Ikzelf ben in mijn carrière twee keer op het matje geroepen vanwege mijn kritische journalistiek. De persagentschappen zeiden zus, en ik bracht items die ook zo zeiden, met bewijzen, en dat viel niet altijd in goede aarde. Mocht ik toen geen beschermd ambtenarenstatuut hebben gehad, dan was ik ontslagen. Die luxe hebben jonge journalisten vandaag niet meer, trouwens die hadden lang niet alle journalisten vroeger.

Wat wil men dan beschermen? Zijn er financiële belangen? Ideologische? Status?

Verlinden: ‘Ik zie geen financieel of ideologisch complot, maar wel het gemak van de mainstream, veel gemakkelijker dan dwarse journalistiek, ook bij de openbare omroep: Wij, de VRT, zijn o zo goed, en wij doen het met de beste bedoelingen. Als openbare omroep moet je die status echter elke dag verdienen bij de Vlamingen, want zij financieren jouw werk. Enfin, eigenlijk ben ik blij dat ik niet meer bij de VRT werk, want hoe ik me op de redactievloer kon opstellen, dat lijkt me grotendeels voorbij.’

‘Mocht ik tijdens corona nog bij de VRT gewerkt hebben, het zou elke dag ambras geweest zijn. Ik zou bijvoorbeeld vervelende vragen stellen bij het narratief dat heel Afrika moet gevaccineerd worden, terwijl er in Afrika weinig noemenswaardige problemen zijn. Malaria, ja, dat is een grote doodsoorzaak in Afrika, niet covid. Tenzij iemand me nu eindelijk eens met feiten aantoont wat het covidprobleem in Afrika werkelijk is.’

De vraag leeft bij de bevolking, of de grote media geen afspraken hebben gemaakt met de regering om niet te kritisch te zijn voor het overheidsbeleid rond corona. Wat weet u?

Verlinden: ‘Ik heb onlangs een vrije tribune geschreven voor De Standaard, als reactie op een column van Karin De Ruyter, de ombudsvrouw van De Standaard. De Ruyter schreef enkele zaken over het Wintermanifest en ik wou daar als journalist én ondertekenaar van het manifest op antwoorden. In die tribune schrijf ik dat ik uit zeer goede en betrouwbare bron vernomen heb dat er wel degelijk afspraken zijn gemaakt in het vroege najaar van 2020. Er is volgens mijn bron toen structureel contact geweest tussen de leiding van de grote mediaconcerns en enkele regeringskabinetten, om te vragen dat de media de regeringspolitiek rond corona zouden steunen. De Standaard vond die bewering te weinig feitelijk, en heeft mijn opiniestuk niet gepubliceerd. Goed, dat is hun recht.’

‘De persoon die mij geïnformeerd heeft over die vermeende afspraken, was bij die gesprekken zelf niet aanwezig, maar heeft wel personen gesproken die erbij aanwezig waren. In alle eerlijkheid heeft die persoon toen ook niet onmiddellijk een kritische houding aangenomen. Hij of zij is pas achteraf beginnen nadenken over de aard van die afspraak.’

‘Ik denk dus dat de regering afspraken heeft gemaakt met de media, ja. Wat ik me dan wel afvraag, is hoe die afspraak ingang vindt op de redacties zelf. Want je kan zoiets niet meedelen aan elke journalist, want dan komt dat naar buiten, of roept dat toch weerstand op. Daarom denk ik dat er geen rechtstreekse instructies zijn uitgestuurd, maar dat die afspraken deels tot op het niveau van de hoofdredacteurs zijn doorgesijpeld, maar daar gestopt zijn. Op die manier worden journalisten individueel afgeschermd door hun hoofdredactie. Dat is courant in ons vak. Het is de taak van hoofdredacteurs om journalisten niet te veel onder invloed van dreigementen te laten staan, want dat beïnvloedt de werking van de journalist.’

‘Wat in dat licht zeer aannemelijk is, is dat er én afspraken waren op niveau van de hoofdredactie, én dat de journalisten daar niet van op de hoogte waren, én dat ze ook als individu weinig kritisch zijn geweest.’

‘Dat ik aanneem dat er afspraken bestaan, wil daarom niet zeggen dat ik denk dat die altijd even erg gelden op de werkvloer. Ik denk dat het mechanisme van de journalistiek in oorlogstijd er meer voor gezorgd heeft dat het gewoon niet bij journalisten opkwam om heel erg kritisch te zijn voor het corona-beleid van de regering.’

journalistenstatut

Ex-VRT journalist Peter Verlinden: ‘Tieners met mondmaskers op straat, dát is het gevolg van slechte journalistiek’