Fratelli d’Italia / l’Italia s’è desta / dell’elmo di Scipio / s’è cinta la testa … zo klonk in de ochtend van woensdag 19 juni in de Camera dei deputati het Italiaanse volkslied – zij het meer als demonstratie van verdeeldheid dan van nationale eenheid.Met de wet over de autonomia differenziata (gedifferentieerde autonomie) zet Italië namelijk een grote stap naar een (meer) federale inrichting van het land.

Terwijl Kamerleden van de rechts-nationale Lega-meerderheidsfractie de vlag met de gevleugelde leeuw van de regio Veneto lieten wapperen om de goedkeuring van een ‘historische’ autonomiewet te vieren, zongen volksvertegenwoordigers van de oppositionele Partito Democratico het Italiaanse volkslied als protest tegen een institutionele hervorming die volgens hen de kloof tussen het rijkere noorden en het armere zuiden nog zal vergroten.

Bijzonder statuut

De republiek werd na de Tweede Wereldoorlog opgericht als een gedecentraliseerde eenheidsstaat. De grondwet die op 1 januari 1948 van kracht werd, erkende de – intussen twintig – regio’s als autonome politieke en economische entiteiten. Desondanks bleef Italië in de feiten zeer centralistisch bestuurd.

In 1948 kregen maar vier regio’s politieke autonomie en een statuto speciale, een bijzonder statuut:

* Sardinië en Sicilië, twee eilanden met een sterke autonomiebeweging;

* Trentino-Tiroler Etschland, sinds 1972: Trentino-Südtirol, met een belangrijke Duitstalige meerderheid. In 1972 werd de bevoegdheid van de regio zo goed als volledig overgedragen aan de twee samenstellende provincies: Bozen-Südtirol met een grote Duitstalige meerderheid, en Trento, met een Italiaans sprekende meerderheid

* Valle d’Aosta, waar er een belangrijke Franstalige minderheid is.

Na de opdeling van de provincie Triëste tussen Italië en Joegoslavië, werd in 1963 de regio Friuli-Venezia Giulia gecreëerd, waar er een Friulisch en een Sloveens sprekende minderheid leeft. Om die reden kreeg ook die een bijzonder statuut.

De bevoegdheid van die vijf autonome regio’s is voor elk ervan geregeld in hun bijzonder statuut. Algemeen kunnen we zeggen dat ze een ruime wetgevende bevoegdheid hebben en in hoge mate financieel autonoom zijn. Zo blijft 90 procent van de belastingontvangsten in Trentino-Südtirol in de regio.

Gewoon statuut

De vijftien regio’s met een statuto ordinario, een gewoon statuut, kregen pas in 1970 vorm en eigen instellingen: een rechtstreeks verkozen raad en een regering die geleid wordt door een president. De samenstelling en de werking van hun instellingen kunnen ze zelf regelen. Hun bevoegdheden waren enkel van administratieve aard.

Met de grondwetsherziening van 2001 zette Italië een schuchtere pas naar een federale staatsinrichting. De regio’s met een gewoon statuut kregen ‘residuaire’ bevoegdheid voor alle beleidszaken die de grondwet niet uitdrukkelijk aan de staat toekent – en dat zijn er behoorlijk veel. In andere beleidsdomeinen kwam er concurrerende bevoegdheid, met voorrang voor de wetgeving van de staat. Het komt erop neer dat de staat kaderwetten uitvaardigt die de gewesten naderhand kunnen invullen. In de feiten kregen de vijftien regio’s maar een beperkte beleidsautonomie en al helemaal geen financiële autonomie.

Op maat

Wel kunnen volgens het in 2001 gewijzigde grondwetsartikel 116 op initiatief van een regio ‘verdere vormen en bijzondere voorwaarden’ van autonomie worden toegekend. Maar die bepaling over de autonomia differenziata (gedifferentieerde autonomie) bleef altijd onuitgevoerd, tot ongenoegen van enkele meer welvarende regio’s in het noorden van het land.

Twee ervan, Lombardije en Veneto, hielden op 22 oktober 2017 een referendum; een meerderheid van de bevolking sprak zich daarin uit voor meer autonomie. De regering in Rome wees gesprekken hierover met de betrokken regionale regeringen van de hand.

Lega (Nord)

Bij de vorming van de driepartijenregering-Meloni (bestaande uit Fratelli d’Italia, Lega en Forza Italia) na de verkiezingen van 2022, kon de Lega van Matteo Salvini de uitvoering van grondwetsartikel 116 in het regeerakkoord laten opnemen.

Precies om meer autonomie voor de regio’s af te dwingen, was in 1989 de Lega Nord opgericht, een alliantie van de Lega Lombardo van Umberto Bossi en vijf andere, Noord-Italiaanse autonomistische regionale partijen. In de jaren 1990 streefde ze zelfs naar de onafhankelijkheid van Padanië, zoals de partij de noordelijke ‘naties’ noemde. Onder het voorzitterschap van Salvini werd ze vanaf 2018 onder de naam Lega in heel Italië als rechts-nationalistische partij actief.

Handgemeen

In februari vorige jaar stuurde de regering-Meloni een wetsontwerp over de autonomia differenziata naar het parlement. De besprekingen in de commissies en in de plenaire vergadering van de Kamer en de Senaat verliepen bijwijlen tumultueus.

Tijdens het slotdebat, op 12 juni van dit jaar, kwam het in de Camera dei Deputati zelfs tot een handgemeen tussen voor- en tegenstanders en moest de vergadering geheven worden. Nadat de Senaat het intussen enkele keren geamendeerde wetsontwerp op 24 januari had goedgekeurd, stemde ook de Kamer er na een nachtelijke zitting in de ochtend van 19 juni mee in. Er waren 172 ja-stemmen van de meerderheidsfracties, 99 neen-stemmen van de oppositie en één onthouding.

Onderhandelen

Met de wet slaat Italië de weg in naar een asymmetrisch federalisme, dat tot op zekere hoogte vergelijkbaar is met het Belgische asymmetrisch federalisme. Zoals onze deelstatelijke entiteiten – Vlaanderen, Wallonië, Brussel, Franse Gemeenschap en Duitstalige Gemeenschap – alle vijf verschillende bevoegdheden hebben, zo kunnen de Italiaanse regio’s een verschillende mate van beleidsautonomie krijgen.

Elke regio kan met de centrale regering in Rome onderhandelen over de toekenning van eigen beleidsbevoegdheid in 23 domeinen die tot nog toe onder de exclusieve staatsbevoegdheid vielen. Het gaat over onder meer onderwijs, gezondheidszorg, cultuur, sport, verkeer, toerisme, milieu, energie en buitenlandse handel.

Drie noordelijke regio’s, Lombardije, Veneto en Emilia-Romagna, zijn al van voor de eindstemming in de Senaat met Rome in onderhandeling.

Referendum?

Voor de nationaal-conservatieve partij Fratelli d’Italia van premier Giorgia Meloni is de hervorming een belangrijke toegeving aan coalitiepartner Lega van vicepremier Salvini. Haar partij is immers meer centralistisch, op Rome georiënteerd. Maar in ruil voor de invoering van de autonomia differenziata kan Meloni rekenen op de steun van Salvini voor een hervorming van het politiek systeem dat haar na aan het hart ligt, in het bijzonder de rechtstreekse verkiezing van de premier. Een grondwetsherziening daartoe is in voorbereiding.

De linkse oppositiepartijen, waarvan de Partito Democratico de grootste is, zeggen dat de autonomia differenziata de kloof zal vergroten tussen het rijkere noorden en het armere zuiden, omdat er uit Rome en uit het noorden minder geld naar het zuiden zal vloeien. Ze hebben aangekondigd 500.000 handtekeningen te zullen verzamelingen om een nationaal referendum af te dwingen over de intrekking van de wet.

kaderwetten

Italië slaat weg naar asymmetrisch federalisme in