Onder die titel hield VLD-senator Guy Verhofstadt op 1 oktober 1996 — vandaag precies 25 jaar geleden — een opgemerkte toespraak voor de Kamer van Koophandel van Antwerpen. Na de nederlaag van de Vlaamse liberalen bij de verkiezingen van 21 mei 1995 had hij ontslag genomen als partijvoorzitter en zich in het politiek verborgene teruggetrokken. Een jaar later, op 21 mei 1996, verscheen hij weer in het openbaar met een tafelrede bij de vijfde verjaardag van de Gentse denkgroep Futura. Daarin pleitte hij onder meer voor meer autonomie voor de gewesten en de gemeenschappen. Dat onderwerp kwam ook, en ruimer, aan bod in zijn tweede ‘comeback’-toespraak, op 1 oktober 1996. Hij hield die enkele uren — en, naar hij zelf zei, niet toevallig — nadat premier Jean-Luc Dehaene in de Kamer van Volksvertegenwoordigers zijn ‘State of the Union’ had gehouden.

In Antwerpen sprak Verhofstadt over de drievoudige crisis die België destijds doormaakte: een economische, een institutionele en een politieel-justitiële. Uit de verspreide tekst van zijn toespraak zetten we hieronder de fragmenten over de institutionele crisis aaneen. De tussenkopjes zijn van ons; niet meer actuele of minder relevante passages die zijn weggelaten, worden met (…) aangegeven.

Onvoldragen

‘België verkeert in crisis. (…) Niet zozeer het samenleven van twee culturen en drie taalgemeenschappen schept problemen, maar het verzoenen van twee totaal verschillende visies inzake de aanpak van de sociale en economische uitdagingen waarmee we geconfronteerd worden. Het is duidelijk dat de staatshervorming in ons land onvoldragen is. De zogenaamde federale instellingen — instellingen die enkel bij naam ‘federaal’ zijn — hebben de spanningen binnen de Belgische samenleving niet verminderd, laat staan opgelost. Integendeel.’ (…)

‘Hoe men het draait of keert, het Belgisch federalisme blijft een consumptiefederalisme. De zelfstandigheid van de deelgebieden blijft bovendien beperkt. Alleen een deel van de uitgaven werd gecommunautariseerd en geregionaliseerd, niet de inkomsten. Een autonomie zonder zeggenschap over de inkomsten is evenwel geen autonomie. Zo’n autonomie is geen autonomie, heel eenvoudig omdat ze de zeggenschap ontzegt over het belangrijkste instrument waarover het politiek beleid beschikt, met name de belastingen. Zolang die beslissingsmacht, alsmede de bevoegdheid over grote delen van het sociaal beleid, niet aan de deelgebieden zal worden toegekend, vrees ik dat de Belgische communautaire vuurhaard zal blijven smeulen.’ (…)

Sociale zekerheid en fiscaliteit

‘Onze staatsstructuur laat niet toe dat Vlaanderen zich ten volle ontplooit. Hoezeer we ons ook willen aanpassen aan de nieuwe tijd die op ons afkomt, we worden meegesleurd door het zuiden van het land waar een establishment onder aanvoering van de PS iedere grondige aanpassing van onze maatschappelijke en economische structuren afwijst. Die afwijzing die iedere dag uit de mond van partijbonzen, vakbondsleiders en zelfs verantwoordelijken van Waalse werkgeversorganisaties kan worden gehoord, noodzaakt dat er zo snel mogelijk, liefst onmiddellijk een grotere autonomie aan de gewesten en gemeenschappen in ons land zou worden toegekend.’

‘Die uitbreiding van bevoegdheden moet zowel de sociale zekerheid als de fiscaliteit betreffen. En die uitbreiding kan er best onmiddellijk komen. Wachten op een grondige aanpassing van onze staatsstructuren betekent dat we ons nogmaals voor langere tijd, minstens voor drie jaar, neerleggen bij het immobilisme dat het huidig sociaaleconomisch beleid kenmerkt en dat gedicteerd wordt door de PS vanuit het zuiden van het land. (…) We moeten niet over drie of vier jaar, maar nu, vandaag de beleidsinstrumenten, onder meer de fiscale autonomie, in handen krijgen om aansluiting te vinden bij het succesvol beleid dat in tal van kleinere noordelijke lidstaten in Europa wordt gevoerd.’ (…)

Referendum onder Vlamingen

‘Ik ben voor het organiseren van een referendum over de noodzakelijke aanpassing van de instellingen van ons land. Een referendum waartoe het Vlaams Parlement het initiatief zou kunnen nemen, te houden onder de Vlamingen. En liefst zo snel mogelijk zodat onze onderhandelaars over een duidelijk en ondubbelzinnig mandaat beschikken om zo snel mogelijk de gesprekken met de vertegenwoordigers van het andere landsgedeelte aan te vatten.’

‘De vraag die bij dit referendum moet worden gesteld, is niet de vraag of dit land nu moet uiteenvallen of niet, wat de extreme nationalisten of enkele nostalgici naar de unitaire Belgische staat maar al te graag zouden willen. Maar wel de vraag of Vlaanderen voor het veilig stellen van zijn welvaart de beschikking krijgt over beleidsinstrumenten op fiscaal en sociaal vlak (wat overigens niet strijdig is het met voorzien van een objectieve, doorzichtige en omkeerbare solidariteit). Met andere woorden: de vraag is of we zelf aan de weg mogen timmeren, zelf de beleidsinstrumenten in handen krijgen om het verlies aan welvaart te stoppen, zelf de kansen toegespeeld krijgen de opgelopen achterstand in te halen.’

Patsituatie

‘Met andere woorden, de vraag is: steken we de handen uit de mouwen of leggen we ons neer bij de huidige patsituatie? Een patsituatie die – dat kan niemand meer ontkennen – het rechtstreeks gevolg is van een verschil in visie tussen de twee landsgedeelten over het te voeren beleid.’ (…)

‘In plaats van over de grond van de zaak te praten, slaat men elkaar om de oren met begrippen als separatisme, federalisme, confederalisme. Welnu, daar gaat het niet om! Waar het wel om gaat, is de vraag of binnen België Vlaanderen zelf de bevoegdheid krijgt zijn belastingen te verminderen, de sociale zekerheid te hervormen en zo nieuwe jobs te scheppen, hetgeen nu niet kan omdat de PS dat niet wil. Daar gaat het over.’

Bij wijze van uitleiding

Aldus sprak Guy Verhofstadt op 1 oktober 1996. Acht maanden later, op 7 juni 1997, werd hij weer voorzitter van de VLD. Nog eens twee jaar later, in juli 1999, werd hij premier van een regering van liberalen, socialisten en groenen. Ook in Vlaanderen kwam paars-groen aan de macht, met Patrick Dewael als minister-president. Het Vlaams Parlement nam géén initiatief voor een referendum over de toekenning van fiscale autonomie en een eigen sociale zekerheid. De staatshervorming van de regering-Verhofstadt, het zogenaamde Lambermontakkoord, gaf de deelstaten géén bijkomende bevoegdheden ‘die de sociale zekerheid betreffen’. De fiscale autonomie die de gewesten kregen, was minimaal: ze konden een beperkte korting geven of opcentiemen heffen op de federale personenbelasting, maar geen eigen belastingbeleid voeren.

Ook na de zesde staatshervorming, het zogenaamde Vlinderakkoord (2011), heeft Vlaanderen nauwelijks ‘zeggenschap over de belastingen’ en niet de ‘bevoegdheid over grote delen van het sociaal beleid’. Vijfentwintig jaar na 1 oktober 1996 woekert de Belgische institutionele ziekte onverminderd voort en blijft Vlaanderen ‘meegesleurd door het zuiden van het land’.

Kamer van Koophandel

‘De Belgische ziekte’: de diagnose is vandaag 25 jaar oud