Covid-19 heeft het heimwee naar de koffiehoek vergroot en bij technologisch gevoelige ondernemers hoor je dat thuiswerken en Zoom het ontwikkelen van ideeën remmen. Die ontstaan bij de reageerbuis en de soldeerbout, maar rijpen evenzeer door gezwets op de gezelligheidsplekken van een bedrijf.

De Nederlandse Maand van de Geschiedenis, in oktober, met als thema Werken, komt als geroepen en lanceerde bij de uitgeverij Prometheus het gelegenheidsessay Aan het werk van James Kennedy, hoogleraar Moderne Nederlandse Geschiedenis aan de Universiteit Utrecht. De leerzame studie richt zich op Nederland, maar is evenzeer nuttig voor Vlaanderen.

Het eerste advies dat de Amerikaan James Kennedy kreeg toen hij in 2003 begon in Nederland was een cultuurschok: ‘Je moet deze zomer echt vakantie nemen.’ Hij was als hardwerkende yankee terechtgekomen in een land met een minimum aan wettelijke vakantiedagen, verplicht vakantiegeld, stille vakantieperioden waar helemaal geen werk scheen gedaan te worden en nutteloze middeleeuwse feestdagen als O.L.V. Hemelvaart.

Des duivels oorkussen

Kennedy belandde niet onvoorbereid in Nederland, want hij stamt uit een Nederlands migrantendorp in het Midden-Westen van de VS. De inwijkelingen hebben dat met bloed, zweet en tranen omgedraaid tot een welvarende plek, rijker en netter dan de omliggende dorpen, gegrond op godsvrucht en arbeidslust. Calvinistischer kon niet en de aansporing ‘Ledigheid is des duivels oorkussen’ was er maatschappelijke mest. Cijfers van nu tonen Amerikanen die gemiddeld 1800 uur per jaar werken tegen Nederlanders, en sorteer ook Vlamingen hierbij, een tikkeltje meer dan 1400 uur wat over een jaar wekelijks een volle werkdag scheelt.

Ondertussen, na 18 jaar, is James Kennedy vernederlandst en bespot hij Bill Gates die de nummerborden van zijn werknemers uit het hoofd leerde om erachter te komen wie ’s avonds en in het weekeinde werkt. Nog wreder is Elon Musk met zijn pleidooi voor 80- tot 100-urige werkweken. Wel geeft hij het voorbeeld.

1945

Luiheid, lediggang en lusteloosheid waren de giftige vruchten van de oorlog, oordeelden kranten in 1945. De bezetting had de natuurlijke werklust van de Nederlander verstoord en dat moest om. Kennedy: ‘Gezin en familie golden toen wellicht als de belangrijkste motivatie — “gezinsherstel brengt volksherstel” was een naoorlogse leuze — maar er was ook een sterk gevoel dat de samenleving op je rekende. Iedereen hield elkaar in de gaten en er was een voldoende collectief normbesef dat dicteerde hoe je je hoorde te gedragen in de samenleving. Hard werken was daar een onderdeel van.’

Je bestemming als mens bereiken kon je door te werken en de motivatie moest van binnenuit komen, vanuit de eigen persoon, aldus oprichters van de Partij van de Arbeid en christendemocraten, ook in Vlaanderen, met hun personalisme als maatschappelijke leer. Tien jaar na het einde van de oorlog verzwakte de roep om te zwoegen. De hoogleraar, marxist en historicus Jan Romein oordeelde toen na een studiereis in de Indonesische kolonie dat de mensen in Azië niet hard genoeg werkten maar, wat hij loofde, zij zodoende dichter bleven wij wat de onderzoeker het Algemeen Menselijk Patroon noemde, de situatie waarin vele volkeren vele duizenden jaren slechts weinig uren per dag werkten.

De antropoloog James Suzman vond dat nomaden in de Kalahariwoestijn konden rondkomen van slechts 15 uur arbeid per week. Karl Marx had al gepleit voor een kortere werkweek en zijn volgeling Romein stelde voor om slechts vier uur per dag te werken om de ‘vloek van de arbeid’ uit te roken.

Ontheilig de arbeid

Universiteit Utrecht

James Kennedy

De droom, wens of haast wetenschappelijke zekerheid om het aantal arbeidsuren te minderen is een constante. John Maynard Keynes, de Britse en briljante econoom, voorspelde in 1930 al dat technologische vernieuwing de noodzaak tot veel werken zou afzwakken. De calvinist Bob Goudzwaard bepleitte in 1976 in zijn invloedrijke boek Kapitalisme en vooruitgang iets wat nadien vele malen herhaald is, ook door de groene beweging, ‘de economie van het genoeg’. Die kreet van voor vijftig jaar klinkt hyperactueel, als achtergrondkoor bij de COP26 in Glasgow.

Noord-Nederland is creatiever met krankjorume actiegroepen dan Zuid-Nederland en zo was er in de jaren tachtig de Nederlandse Bond tegen Arbeidsethos met het blad Luie Donder. Gieren? ‘Ontheilig de arbeid’, riep de NBTA. Het utopische marxisme klonk daar opnieuw: mensen zouden los geraken van de slafelijke arbeid onder het voltooide communisme en hun dagen slijten met vissen, boeken, borrelen en plezier.

Calvinisme

Een kwart eeuw na de wederopbouw stelde de socioloog Reinhard Wippler dat de oude ‘puriteinse’ (of ‘calvinistische’) werkethiek concurrentie kreeg van een nieuwe ‘hedonistische’ consumptiecultuur. De pretmaatschappij en van je hela hola drongen vooruit. Nederlanders blijven zichzelf gemeend of half spottend calvinistisch noemen en definiëren hun werklust met die eigenschap.

James Kennedy: ‘Sinds de Duitse socioloog Max Weber in 1905 meende dat er een arbeidsethos is dat voorkomt uit de zoektocht van calvinisten om hun goddelijke uitverkiezing bevestigd te zien in de vruchten van hun ondernemerschap, is er onophoudelijk discussie geweest of dit wel klopt. Hoewel hij nog altijd bijval krijgt, lijkt onderzoek te suggereren dat moderne katholieken of lutheranen evenveel nadruk leggen op werk. Er is geen sluitend bewijs dat calvinistisch geloof in Nederland of Europa de motor is geweest van grote werkijver.‘ Zelf denkt Kennedy dat religie — of concreter het Europese christendom — samen met economische motieven van de burgerij sinds de late middeleeuwen in Europa de wortel is van een bijzonder arbeidsethos.

Traditioneel ondanks grote veranderingen

Ondertussen zijn wij ver opgeschoten van het kostwinnersmodel (per definitie de man die de kost wint) naar het tweeverdienersmodel als overheersend inkomenspatroon. Het arbeids- en belastingrecht verschoof van een klemtoon op het gezin naar die op het individu. Wat vindt James Kennedy van die evolutie? ‘Na veel gesprekken, veel lectuur en veel contacten vind ik het meest opvallend aan het Nederlandse arbeidsethos sinds 1945 dat de grondhouding niet is veranderd.’

‘Ondanks de opkomst van de welvaart, de verzorgingsstaat, een cultuurkritische kijk op werk en gedaalde werkuren is het Nederlandse waardenstelsel omtrent werk overeind gebleven. Misschien hebben deze ontwikkelingen juist de plaats van werk verder verankerd: als bron van welvaart, als bewijs van maatschappelijke verantwoordelijkheid, als uiting van je eigen unieke identiteit… Ondanks zijn reputatie als sociaal progressief land is Nederland voor mij — veel meer dan het conservatieve Heartland van de VS — het land van de traditionele familiewaarden.‘

De conclusie van Kennedy geldt ook voor Vlaanderen. Vlamingen en Nederlanders hebben een beter arbeidsethos dan Amerikanen omdat het evenwicht kent. Wij en zij zijn gelukkiger, productiever en beter in balans. Nu nog oplossingen vinden voor de installateurs en de vele knelpuntberoepen, en Vlaanderen blijft op koers.

Kapitalisme en vooruitgang

James Kennedy, arbeidsethiek en het belang van koffieklets