Ales Bjaljatski (1962) is oprichter en voorzitter van het Centrum voor Mensenrechten ‘Vjasna’ (‘lente’) in Wit-Rusland. De organisatie heeft 200 medewerkers en is lid van de Internationale Federatie voor Mensenrechten. Het hoofdkantoor is in Minsk. In andere steden bestaan lokale filialen. Vjasna werd in het voorjaar van 1996 opgericht tijdens de massale protesten van de democratische oppositie tegen het referendum waardoor de president onbeperkte macht kreeg. In 2003 werd de ambtelijke registratie geannuleerd wegens deelname van Vjasna-medewerkers als waarnemers aan de presidentsverkiezingen van 2001.

De belangrijkste taak van het centrum is het verzamelen van informatie over burgerrechten en het stimuleren van burgerinitiatieven. Vjasna ondersteunt eveneens familieleden van gevangenen. De site van de organisatie publiceert op regelmatige basis de namen van alle personen die zijn gearresteerd.

Ik sprak met Ales Bjaljatski over Vjasna, de gevangenissen, het politiegeweld en de actuele mensenrechtensituatie in de voormalige Sovjetrepubliek.

Informatie en financiering

Hoe komen jullie aan de gegevens over de personen die gearresteerd zijn?
Ales Bjaljatski: ‘We hebben verschillende bronnen. We hebben onze lokale bureaus. In Minsk hebben we een aantal hotlines. De mensen sturen ons e-mails als er ergens iets gebeurd is. Dat zijn de voornaamste bronnen. En dan hebben we nog onze Telegramkanalen en chats. Ook staan we in voortdurend contact met andere vrijwilligers en voeren monitoring uit van rechtszaken, in zoverre dat mogelijk is.’

Maar het is niet mogelijk inlichtingen van de politie te krijgen?
‘Soms geven ze informatie, maar dat zijn dan algemene cijfers over het aantal gearresteerden, een of twee dagen later.’

Door wie wordt uw organisatie gefinancierd?
‘De Wit-Russische overheid financiert ons in ieder geval niet. Wie het dan wel doet? Ik ben bang dat ik daarop niet kan antwoorden. Onze geheime dienst wil dat ook maar al te graag weten.’

Vjasna is niet meer als ngo geregistreerd in Wit-Rusland. Hebben uw medewerkers toegang tot de detentiecentra?
‘Voor de overheid bestaan we eigenlijk niet. In 2019 toen de situatie redelijk ontspannen was en er een conferentie zou plaatsvinden was het de Raad van Europa die het ministerie van Buitenlandse Zaken verzocht ons aanwezig te laten zijn. Dat werd tandenknarsend toegestaan en dan niet als organisatie, maar alleen als zelfstandige personen. Maar ook diplomaten of geregistreerde ngo’s, zoals het Wit-Russische Helsinski-comité hebben geen toegang tot de gevangenissen.’

Onderdrukking

In een recent rapport van Vjasna werd voor 2020 een geschat aantal van 33 000 personen genoemd die in hechtenis hebben gezeten of nog steeds zitten. Is de situatie in vergelijking met de protesten na het referendum van 1996 of de presidentsverkiezingen van 2010 heel anders?
‘De protesten waren nu veel massaler. Maar de reactie van de overheid is nog steeds dezelfde. Onderdrukking. Geen onderhandelingen. De meerderheid van de mensen wil nu veranderingen. Het gezag is kwaad en onzeker. Het steunt alleen nog op politie, leger, speciale eenheden en de rechtbanken. Het is moeilijk prognoses te doen, maar alles wijst erop dat het dit jaar niet zal lukken de protesten te onderdrukken zoals dat in voorafgaande decennia wel het geval was.’

Zijn er economische redenen die een rol spelen?
‘Velen leven hier onder de armoedegrens. Duizenden jonge mensen zijn naar het buitenland vertrokken, naar Rusland en Polen. In Wit-Rusland ligt het gemiddelde maandsalaris op 400 euro, pensioen op 150 euro. Terwijl de prijzen voor levensmiddelen op westers niveau liggen. Loekasjenko baseert de economie nog steeds op de zware industrie uit de Sovjettijd. Er was een korte periode waarin de ITC een opbloei kende, maar ook dat is verzand. De mensen hebben geen perspectief in eigen land. Alleen de politie en speciale eenheden verdienen meer dan gemiddeld. Ik ben er daarom van overtuigd dat de protesten in het voorjaar zullen worden voortgezet.’

‘Amerikanka’

Heeft de politie een quotum van het aantal arrestaties dat ze moeten verrichten? Of is er een andere stimulans om zo intensief te werk te gaan?
‘Jazeker, er is een quotum om iedereen te arresteren. In augustus werden demonstranten letterlijk bont en blauw geslagen, bij sommigen waren ledematen zwart aangelopen. Armen en benen werden gebroken. Vrouwen die in hechtenis zaten, werden bedreigd met verkrachting. In een cel voor vijf man, werden er vijftig gestopt. In augustus werden de arrestanten speciaal in rij gesteld op het binnenplein en systematisch in elkaar geslagen. De eerste vier dagen na de verkiezingen waren in zijn geheel een misdaad tegen de mensheid. Maar ook nu worden mensen bij hun arrestatie nog steeds geslagen. Om een maximaal effect van angst te creëren. Wat dat betreft is er niets veranderd.’

U heeft zelf drie jaar in hechtenis gezeten. Ik las dat in de periode 2010-2013 in de KGB-gevangenis met de bijnaam ‘Amerikanka’ een speciale gevangeniszender werd vertoond met eindeloze herhalingen van curieuze programma’s over Joodse samenzweringen en esoterische theorieën. De gevangenen moesten hier verplicht naar kijken. Kunt u daar iets over zeggen?

‘Ja, dat is de KGB-gevangenis die bestaat al sinds 1920. Daar doen ze dat soort dingen nog steeds. Die gevangenis is echter niet zo groot. Daar zitten nu de bankieren. De voormalige presidentskandidaat Viktor Babariko en medewerkers van zijn Belgazprombank. Ik zat in de gewone gevangenis, met criminelen. Ook daar zijn de omstandigheden niet zo goed, maar zo’n sadisme als in de ‘Amerikanka’ heerste er godzijdank niet. Ons penitentiaire systeem is nog steeds gebaseerd op dat van Stalin. Doel is het vernietigen van de gevangene als persoonlijkheid. Dat je om excuus smeekt, een gratieverzoek indient. Op je knieën kruipt.’

Onredelijke straffen

Maar bij beginselvaste gevangenen wordt dat natuurlijk moeilijk…
‘Er zit een hele nieuwe generatie Wit-Russen in de gevangenissen. Studenten, ITC’ers, directeuren van kleinere bedrijven. Vooral onder de studenten zijn zeker activisten met een overtuiging te vinden. Een nieuw drukmiddel is met covid besmette gevangenen samen met gezonde in één cel te plaatsen. Zodat ze ook besmet raken. En medische voorzieningen zijn er natuurlijk niet.’

Eind oktober werden vier anarchisten, waaronder auteur en voormalig politiek gevangene Igor Olinevitsj, gearresteerd aan de grens met Oekraïne. Ze zouden auto’s voor het Paleis van Justitie in Soligorsk, niet ver van de hoofdstad, hebben aangestoken. Hen wacht misschien de doodstraf. Weet u meer over deze zaak?
‘Eerlijk gezegd weten wij ook niet meer dan wat de overheid hierover vertelt. De advocaat heeft zwijgplicht. De censuur laat niets door. Ze worden verdacht van terrorisme. Daarop staat een heel serieuze straf zelfs in verhouding tot wat ze gedaan zouden hebben. We wachten het proces af.’

‘Ontevredenen’

Kunt u iets zeggen over de eind januari uitgelekte rede van Nikolaj Karpenkov, de staatssecretaris van Binnenlandse Zaken, dat er concentratiekampen worden gebouwd voor ‘ontevredenen’?
‘In Wit-Rusland zitten ongeveer 6000 alcoholisten vast in werkkampen. Ze hebben geen overtreding begaan en de officiële versie is dan ook dat ze worden geholpen bij het genezen van hun alcoholverslaving. In werkelijkheid zijn ze gewoon dwangarbeiders. Maximaal kunnen ze tot twee jaar lang worden vastgehouden. De eerste dagen na de verkiezingen in augustus 2020 werden ongeveer 7000 mensen gearresteerd. Er was nergens meer plek.’

‘In de gauwigheid werd toen een kamp gebouwd, waar de gearresteerde demonstranten met een deel van de alcoholisten werden geïnterneerd. Feitelijk een concentratiekamp met wachttorens en prikkeldraad. Dat duurde maar een paar dagen, daarna werd het kamp weer opgedoekt. Veel demonstranten kwamen toen weer op vrije voeten en er was weer plek in de detentiecentra. De overheid wil kennelijk onder geen beding dat politieke activisten met andere gedetineerden, behalve dan met de alcoholisten, in aanraking komen. De bouw van afzonderlijke kampen voor politieke gevangenen is realistisch. Mits er geen algehele amnestie komt. Belangrijk is dat de EU zoveel mogelijk sancties oplegt aan Wit-Rusland.’

Dus u denkt dat die sancties helpen?
‘Zeker. In 2011 werden sancties opgelegd door de EU. Een maand later werd het merendeel van de politieke gevangen vrijgelaten. Praten heeft geen enkele zin. Het Wit-Russische staatsgezag luistert niet naar Merkel, niet naar Macron. Ze kijken enkel naar Poetin die zo nu en dan bijspringt. Rusland gaf in de zomer een flink krediet, waarmee Loekasjenko het afgelopen half jaar kon overbruggen. Maar daar zitten ze nu dus ook met protesten. Hoewel bij ons de onderdrukking naar mijn mening nog een graadje onmenselijker is.’

Hoera-patriottisme

In Rusland staan vooral oudere mensen negatief tegenover de demonstraties in eigen land. Ook is er het hoera-patriottisme dat door de officiële media tegen de protestacties wordt gebruikt. Bij jullie zijn de protesten duidelijk massaler en steunen ze veel meer op een hernieuwd nationaal bewustzijn, zoals blijkt uit de alom aanwezige traditionele wit-rood-witte vlag.
‘Dat is waar. Hoera-patriottisme door de staatsmedia hebben we hier ook, maar inmiddels heeft iedereen gewoon schoon genoeg van Loekasjenko. Van scholieren tot bejaarden en alles daartussen. De protestbeweging wordt bij ons ondersteund door alle lagen van de bevolking.’

Sinds enige tijd bestaat de organisatie BYPOL. Hierin zijn ex-politieagenten verenigd die zich hebben aangesloten bij de oppositie. Hoe talrijk is deze organisatie en bestaat er überhaupt een vertrouwensbasis voor samenwerking?
‘We hebben geen rechtstreeks contact. Het is een kleine organisatie die vooral bestaat uit voormalige ambtenaren met lagere functies. Al in augustus waren er een aantal agenten die tegen het geweld waren en hun ontslag indienden. Sommigen vertrokken uit Wit-Rusland. Anderen werden opgepakt.’

Showprocessen

‘Een schrijnend voorbeeld is het hoofd van een van de rechercheteams in Minsk. Hij had zich altijd beziggehouden met echte zaken, met het opsporen van criminelen. Hij sprak zich in het openbaar uit tegen het geweld en de folteringen van vreedzame demonstranten. Daarom kwam hij voor een maand in de gevangenis. Hij werd onder vreselijke omstandigheden vastgehouden. Dagelijks gekweld.’

‘Maar ze hadden hem niet kleingekregen. Toen hij vrijkwam wilde hij het land verlaten, maar werd aangehouden aan de grens. De rechtbank veroordeelde hem wegens laster. In een versnelde procedure kreeg hij drie jaar ‘chimija’ (chemie, deze benaming komt nog uit de Sovjettijd, omdat andersdenkenden toen vaak werden veroordeeld tot werkstraffen in chemiebedrijven, nvda). Dat wil zeggen dat de voormalig rechercheur ongeschoold werk onder toezicht moet uitvoeren. De werkplek die ook een soort van kazerne voor overnachting omvat, mag hij niet verlaten. Dat soort showprocessen wordt breed uitgemeten in de pers om alle ambtenaren te laten weten wat er gebeurt als ze niet langer loyaal zijn.’

Foltering

Doet de overheid iets met de aangiftes over foltering in de gevangenissen?
‘Er zijn sinds de verkiezingen ongeveer 2000 aangiftes gedaan over foltering. Het Openbaar Ministerie heeft niet één zaak in behandeling genomen. Er zijn in ieder geval tien doden gevallen als gevolg van het politiegeweld. Daar is geen enkel officieel onderzoek naar gedaan. BYPOL is een kleine groep, maar kennelijk hebben ze ook binnen het systeem contacten. De rede van Nikolaj Karpenkov over de concentratiekampen komt van hen, net als de uitgelekte telefoongesprekken na het geweld tegen Roman Bondarenko die in november aan zijn verwondingen overleed. Zoiets hebben we vroeger nooit meegemaakt, dat een deel van de politie ons, al is het in het geheim, ondersteunt.’

Is een Zuid-Amerikaanse variant mogelijk? Dat hooggeplaatste militairen uit zijn naaste omgeving Loekasjenko naar de andere wereld helpen?
‘Ik weet het niet (lacht). Op het hoogste niveau zijn ze heel trouw. En Loekasjenko heeft jarenlang zijn eigen Sovjetsysteem op kunnen bouwen. Tienduizend mensen werken binnen dat systeem en leven er goed van. Daarom komen veranderingen niet van vandaag op morgen.’

KGN

Ales Bjaljatski: ‘De eerste vier dagen na de verkiezingen waren een misdaad tegen de mensheid’