Op 15 mei botste Zakia Khattabi’s kandidatuur voor het Grondwettelijk Hof voor een derde en (hopelijk) laatste keer op een njet van de Belgische Senaat. De verzuurde verstandhouding tussen Ecolo en MR bleek de doodsteek voor Khattabi’s ambities in de vaderlandse magistratuur. In januari haalde de oud-voorzitster van de Waalse ecologisten nog 38 stemmen, in mei waren dat er nog slechts 28. MR-voorzitter Bouchez sprak na de stemming de verzamelde journalisten toe en maakte meteen gewag van een hervorming van de benoemingsprocedure. Als u deze materie volgde op Doorbraak, weet u dat ondergetekende dit enkel kan aanmoedigen.

De bedoeling van de artikelenreeks en de podcast is steeds het formuleren van constructieve kritiek geweest, met de nadruk op het bijvoeglijk naamwoord. In die geest volgt hierna een concreet voorstel tot hervorming. Het zou evenwel van schuldig verzuim getuigen om vooraleer in te gaan op de aanbevelingen de groene kritiek op het Khattabi-débacle niet onder de loep te nemen. Die kritiek nemen we best ter harte: zij vertelt ons immers veel over de tekortkomingen van de huidige procedure, zowel wat het wettelijk kader betreft als de praktische invulling ervan.

A la tête du client

Volgens Meyrem Almaci (Groen) is het niet correct dat de beoordeling van de geschiktheid van een rechter ‘case by case’ gebeurt. Dat de Senaat differentieert tussen kandidaten noemt mevrouw Almaci ‘willekeur’ en ‘a la tête du client’ (De Afspraak, 15 mei 2020). Khattabi, zo meent ook Jean-Marc Nollet (Ecolo), voldeed trouwens aan ‘de voorwaarden’ om benoemd te worden tot rechter in het Grondwettelijk Hof. En iemand die aan de wettelijke vereisten voldoet, die verdient toch de unanieme goedkeuring door de Senaat?

Dit riedeltje ontkrachtte ik reeds elders, maar het is blijkbaar nuttig dit nogmaals te doen. Dat Zakia Khattabi’s kandidatuur voldeed aan de wettelijke voorwaarden is niet gelogen. Opdat het een leugen zou zijn moeten er eerst echte voorwaarden gelden voor ex-parlementariërs, quod non. Merk op dat geen van Khattabi’s vurigste verdedigers toelichten hoe zij aan de fameuze ‘voorwaarden’ voldoet. Het antwoord is simpel: zij willen de schijn opwekken dat er gewichtige voorwaarden verbonden zijn aan een zitje in het Grondwettelijk Hof, dat er een objectieve maatstaf bestaat om te bepalen of een kandidaat ‘fit and proper’ is. Geen leugen, wel misleidend.

Filip Dewinter, superrechter

Conform de groene logica zijn Bart De Wever, Theo Francken en Filip Dewinter even geschikte kandidaten als mevrouw Khattabi. Differentiatie tussen kandidaten op basis van overwegingen die niet uitdrukkelijk in de wet zijn opgenomen is immers ontoelaatbaar. Nergens in de Bijzondere Wet staat bijvoorbeeld dat separatisten niet kunnen kandideren, noch dat een bepaald punt uit hun respectievelijke partijprogramma’s een weigeringsgrond uitmaakt voor een zitje in het Hof.

Allen voldoen zij aan ‘de voorwaarden’. De Wever, Francken en Dewinter zijn tenminste 40 jaar oud en zetelden minstens 5 jaar in een van onze parlementen. Als het aantal jaren in een wetgevende vergadering dé graadmeter zou zijn voor bekwaamheid, is Filip Dewinter trouwens veruit de sterkste kandidaat. Zijn parlementaire ervaring staat buiten kijf. Nochtans zou mevrouw Almaci haar senatoren opdragen een ‘tegen’ stem uit te brengen, mocht het Vlaams Belang zijn kopman zou voordragen.

Drie vragen

Natuurlijk denkt niemand dat alle politici, juristen of Belgen perfect inwisselbaar zijn. Daarom moeten we eindelijk bepalen hoe we de differentiatie – die onvermijdelijk is – aanpakken, hoe we het juridisch kaf van het spreekwoordelijk koren scheiden.

Ten eerste moeten we het door de Bijzondere Wet opgelegde onderscheid tussen de ‘gediplomeerde’ en ‘politieke’ rechters naar de geschiedenisboeken verwijzen. De beroepsrechters en professoren in het Hof vormen nu al de facto de drijvende kracht achter de rechtspraak, de ex-parlementariërs spelen tweede viool. Eén uniforme toegangsweg tot het ambt vermijdt de totstandkoming van een boven- en onderlaag in het Hof en verzekert een samenstelling van 12 evenwaardige rechters.

Vervolgens moeten we antwoorden formuleren op drie verschillende vragen: Wie komt in aanmerking voor benoeming in het Hof? – dit is de vraag naar het wettelijk kader; wat zijn de kenmerken van een geschikte kandidaat? – dit is de vraag naar de invulling van het wettelijk kader; welke procedure gaan we volgen om de geschikte kandidaat te vinden? – dit is de vraag naar de wijze waarop we op zoek gaan naar de beste kandidaat.

Dubbele nationaliteit

Wie komt in aanmerking voor inoverwegingneming door de Kamer? Mijns inziens houden we deze categorie liefst zo ruim mogelijk door op negatieve wijze te formuleren wie niet in aanmerking komt. Een objectieve loyauteitstest lijkt me een goed begin. Loyauteit, niet aan een of ander (politiek) gedachtegoed, maar aan het land. De Belgische nationaliteit gecombineerd met een minimumverblijfsvoorwaarde, lijkt me ‘the way to go’. Zo kan je van kandidaten eiden dat zij van de tien jaar voorafgaand aan de benoeming acht jaar in België verbleven. Personen met de dubbele nationaliteit moeten we uitsluiten. Meervoudig burgerschap impliceert immers loyauteit aan verschillende landen en meerdere grondwetten.

Moet een kandidaat in het bezit zijn van een rechtendiploma? In een normaal politiek landschap zou deze vereiste niet uitdrukkelijk in de wet moeten staan – je laat je kinderen ook niet diagnosticeren door een kwakzalver die zijn diagnose baseert op een House binge op Amazon Prime. Gezond verstand zou moeten volstaan, maar zoals het Khattabi-débacle aantoont, ontbreekt dat bij voldoende Senatoren en partijvoorzitters waardoor een wettelijke verankering nodig blijkt. Een licentiaat of master in de rechten als minimumvoorwaarde lijkt me een goed begin om uitspattingen te vermijden.

Partij-overstijgende consensus

Natuurlijk moet niet iedereen die in aanmerking komt voor benoeming ook werkelijk geïnstalleerd worden. De (sociale) media optredens van Khattabi’s verdedigers tonen aan dat zij deze simpele notie niet (willen) begrijpen, hoe zij de eerste en tweede vraag (moedwillig) door elkaar halen. Het antwoord op de tweede vraag kan evenwel niet in de wet worden ingeschreven, maar kunnen we enkel vinden in een partij-overstijgende consensus over wat we net zoeken in een grondwetswaakhond.

Complementair aan het bezit van een rechtendiploma moet de kandidaat voldoende ervaring hebben met het grondwettelijk recht, bestuursrecht en mensenrechtencontentieux. Dat betekent dat kandidaat rechters vertrouwd moeten zijn met onder meer de unieke wordingsgeschiedenis van de Belgische federale staat, de bijzondere kenmerken van het Europees supranationalisme en de jurisprudentie van het Grondwettelijk Hof en het Europees Mensenrechtenhof. Ervaring kan voortkomen uit de advocatuur, magistratuur of academische wereld, maar evengoed uit het meedraaien in overheidsorganisaties, mensenrechtencomités, denktanken of NGO’s.

Bewegingsruimte en activisme

Niet enkel de ervaring van de kandidaat is van groot belang, ook zijn of haar gedachtegoed. Wat wil de rechter bereiken eenmaal hij zich installeert aan het Koningsplein? Het vigerend recht op vlak van mensenrechten in het bijzonder is de uitkomst van een steeds ruimere interpretatie van onnauwkeurig afgebakende grondrechten. Mensenrechters passen het recht niet enkel toe, zij bepalen ook wat het recht is. Aangezien de rechtsprekende en regelgevende bewegingsruimte zo groot is, is het van primordiaal belang dat we vóór de benoeming weten hoe de rechter die bewegingsruimte denkt in te vullen.

Dat het Grondwettelijk Hof tevens oordeelt over bevoegdheidsconflicten tussen de federale staat, gewesten en gemeenschappen geeft ook gewicht aan het idee dat communautaire scherpslijpers best geweerd worden. Ideologische bommengooiers horen ook niet thuis in het Hof. Of (ex-)politici ipso facto geen aanspraak kunnen maken op een zitje gaat dan weer te ver. Net zoals een parlementair mandaat geen essentiële vereiste mag zijn (zoals nu het geval is), hoeft het ook geen absolute uitsluitingsgrond uit te maken.

Het nut van politieke benoemingen

Dan rest ons nog de derde en laatste vraag: hoe vinden we de beste kandidaat voor de job? Ten eerste moeten we de nogal goedkope kritiek dat ‘politieke benoemingen’ uit den boze zijn naar de prullenmand verwijzen. De onafhankelijkheid van de grondwetsrechters betekent dat de democratische controle na hun benoeming verdwijnt. Daarom moeten wij, direct of indirect, invloed uitoefenen op het moment van de afvaardiging.

Ik ben een indirecte, en dus ‘politieke’ (in de zin van ‘door politici’), benoeming genegen waarbij Kamerleden de grondwettelijke rechters verkiezen voor hernieuwbare termijnen van 10 jaar (twee legislaturen). De rechters staan op die manier los van de dagelijkse nieuwscyclus en politieke grillen van politici zonder te worden ontslagen van iedere verantwoording naar het bredere electoraat toe. Onafhankelijkheid staat inderdaad axiomatisch gelijk met de levenslange benoeming die de regel is voor magistraten. Maar die onafhankelijkheid – die belangrijk is – vereist, mijns inziens, niet het permanent ontwijken van iedere democratische controle.

Openbare hoorzittingen

Enkele slotbedenkingen. Kandidaat-rechters moeten transparant zijn over hun financiële belangen. Ze moeten een overzicht van investeringen in aandelen, obligaties, derivaten, vastgoed en beleggingsfondsen moet voorleggen. Omwille van privacy redenen zal dat beleggingsoverzicht uitsluitend gedeeld worden met de leden van de Kamercommissie Justitie.

De taak van deze Kamercommissie bestaat uit het voeren van het geschiktheidsonderzoek en het formuleren van een aanbeveling voor de plenaire vergadering. De Commissie Justitie legt de volledige Kamer een gemotiveerd advies voor na het organiseren van openbare hoorzittingen. Deze hoorzittingen, bijgewoond door journalisten en gelivestreamd op sociale media, dienen slechts één doel: de kandidaat-rechter op de rooster leggen. U en ik hebben het recht te weten welk vlees we in de kuip hebben.

De tweederdemeerderheid blijft van toepassing. Dit voorstel zal nooit alle risico’s wegnemen, maar de kans dat een Khattabi-achtige situatie zich opnieuw voordoet minimaliseren. Want ons Grondwettelijk Hof – en land – verdient beter.

Khattabi

De benoemingsprocedure voor het Grondwettelijk Hof herdacht