Het Belgische politieke systeem herschikken via een nieuwe staatshervorming is bijzonder moeilijk aangezien dit onmiddellijk grote communautaire en ideologische tegenstellingen oproept. Een haalbaarder alternatief is sleutelen aan de kieswetgeving. Kleine ingrepen via deze meer technische piste kunnen even goed het politieke landschap in een andere plooi leggen.

Het is vanuit die optiek dat N-VA-voorzitter Bart De Wever al in september 2020 pleitte voor de transitie naar een meerderheidssysteem zoals bijvoorbeeld in Groot-Brittannië. De invoering daarvan leidt weldra tot minder en vooral grotere partijen. Dergelijke omschakeling zou tegelijk ook De Wevers’ wens dichterbij brengen om een groot centrumrechts en conservatief blok te vormen.

Puur machtsspel

Het kiesstelsel vertimmeren is geen louter technische aangelegenheid, maar een puur machtsspel dat de krachtverhoudingen tussen partijen test. De meeste wijzigingen in de kieswet vergen slechts een gewone parlementaire meerderheid. Het grote probleem voor N-VA is dat deze materie federaal wordt beslist waar de Vlaams-nationalisten in de oppositie zitten. De Vivaldicoalitie stelt in haar regeerakkoord wel degelijk een kieswethervorming in het vooruitzicht, evenwel zonder een concrete beleidsrichting aan te geven. Eerst zal een burgerforum aanbevelingen formuleren waarmee de regering vervolgens aan de slag gaat.

CD&V zit wél aan de federale beleidsknoppen en levert met Annelies Verlinden zelfs de bevoegde minister. Partijvoorzitter Joachim Coens (CD&V) ijverde al meermaals voor kleinere kieskringen — een kunstgreep die in de praktijk gelijk staat met de introductie van een meerderheidssysteem. Misschien vindt het denkspoor via christendemocratische weg dan toch ingang? Ook liberale denkers als Karl Popper, één van de voornaamste inspiratiebronnen voor de Open Vld, ondersteunen het idee. Popper beargumenteerde dat kleine kieskringen leiden tot minder particratie. Laat uitgerekend dit laatste een streefdoel zijn dat de Vlaamse liberalen onlangs — met het schaamrood op de wangen — uitdrukkelijk herbevestigden.

Klein tijdsvenster

Minder partijfragmentatie hoeft geen verminderde representativiteit te betekenen wanneer binnen die resterende partijen een grotere diversiteit aan opinies tot uiting komt. De heersende fractiediscipline kan wel degelijk gecounterd worden, zo zagen we tijdens de anonieme stemrondes in de Senaat voor de benoeming van nieuwe rechters bij het Grondwettelijk Hof. Is de stemming in het halfrond geheim, dan herwint de volksvertegenwoordiger zijn of haar individuele bewegingsvrijheid. Een verruimde toepassing van deze praktijk levert vast en zeker meer open debatten op wanneer wetsontwerpen aan het parlement worden voorgelegd.

Maar zover zijn we vandaag nog niet. Bovendien moet een kieswetwijziging ten laatste één jaar op voorhand worden goedgekeurd om van toepassing te zijn op de eerstvolgende verkiezing. De vraag rijst dus of de stembusslag in 2024 er überhaupt anders zal uitzien? Het tijdsvenster daarvoor sluit zich snel. En als zo’n kieswetwijziging erdoor komt, tot welke herschikking in het Vlaamse partijlandschap kan ze dan leiden?

Brede bewegingen

Opmerkelijk is dat zowat alle politieke partijen momenteel willen ‘verbreden’ en zich zelfs omvormen tot heuse ‘bewegingen’. Nochtans is het pas bij voortgezette electorale groei raadzaam om ook de ideologische flanken te gaan opzoeken. Krimpende partijen moeten daarentegen opletten hun fundamentele bestaansreden niet uit handen te geven waardoor ze definitief kopje onder gaan. Onderzoek van Professor Walgrave (UAntwerpen) geeft bijvoorbeeld aan dat CD&V op geen enkel nationaal thema nog het eigenaarschap heeft. Als de partij niet oplet dreigt ze op termijn verder af te kalven zoals haar Waalse zusterpartij cdH.

Indien een toekomstige kieswethervorming het bestaande partijlandschap reduceert, dan is een ruimere ideologische bril opzetten natuurlijk wel raadzaam. De vorming van een centrumrechts en conservatief blok is dan maar één denkpiste. Er rijpen tevens gedachten voor een echte midden-groepering, bijvoorbeeld rond de figuur van huidig premier Alexander De Croo. Beide ontwikkelingen sluiten elkaar niet uit.

In 2014 hebben namelijk heel wat donkerblauwe kiezers de Open Vld verlaten voor N-VA. Die laatste partij kwam toen met een sociaal-economisch herstelprogramma op de proppen. Postelectoraal onderzoek van Kantar (2019) leert dat die overgestapte kiezers niet meer naar Open Vld zijn teruggekeerd. N-VA verloor in 2019 van haar pluimen, maar deed dat haast exclusief op haar rechtse flank aan Vlaams Belang. Voor zover Open Vld er kiezers bijkreeg, kwamen die binnen via haar centrum(linkse) zijde. Bijgevolg bestaat het huidige Open Vld-electoraat voornamelijk uit lichtblauwe en progressieve liberalen die bijvoorbeeld een belangrijke rol voor de overheid niet schuwen.

Bindmiddel

N-VA zal daarom niet andermaal een deel van het overblijvende Open Vld-electoraat kunnen afsnoepen door pakweg te pleiten voor bijkomende lastenverlagingen of een kleiner overheidsbeslag. Het blauwe opperhoofd Alexander de Croo verbeeldt in toenemende mate een daarvan verschillend kiessegment. Hij is het bindmiddel van een samenwerking tussen vier traditionele politieke formaties die de continuïteit van het land tot gemeenschappelijk project hebben gesteld. De Croo’s eigen partij manifesteert zich daarbij meer en meer als een vehikel gebouwd rond de persoon en functie van de premier. Open Vld speelt zo boven haar gewicht binnen de regering maar ziet tegelijk haar programatorische fundamenten verder eroderen.

Een belangrijk deel van dit Vivaldiverbond zou onder druk van een kieswetwijziging wel eens permanent de krachten kunnen bundelen. Het is dus uitkijken naar de voorstellen van het burgerforum. Al zal de federale regering finaal zelf selecteren welke tot wet worden uitgeschreven. Wie houdt dan de pen vast: de bevoegde CD&V-minister of de premier? De uitkomst van dit getouwtrek kan verstrekkende gevolgen hebben voor het toekomstige uitzicht van ons politieke landschap.

kieswethervorming

Het vlindereffect van de kieswethervorming