Men had hem dit jaar mogen vieren, Jan van Beers (1821-1888). Vlaams dichter, maar vooral redder van het Nederlandstalige onderwijs in Vlaanderen. Dat was in 1830 na de scheiding der Nederlanden door België de nek omgedraaid en lag op apegapen.

Jan van Beers wordt geboren op Het Zand, een eeuwenoude straat vlakbij de Schelde in Antwerpen. Zijn vader is er likeurstoker. Zijn moeder, Maria Theresia van Meensel, is de dochter van de koster van het Brabantse dorpje Houwaart, nu deelgemeente van Tielt-Wingene. Een typisch katholiek, burgerlijk gezin.

Op het verkeerde been gestart

In het licht van wie hij later werd — Vlaamsgezind, Heel-Nederlander, liberaal en antiklerikaal — startte Jan van Beers helemaal op het verkeerde been. Zijn lager onderwijs bij meester Myin in de Kammenstraat bestond vooral uit vertaaloefeningen, van en naar het Frans. Voor zijn middelbare studies werd hij in 1833 naar het Klein-Seminarie in Mechelen gestuurd. Daar schreef hij zijn eerste verzen, in het Frans. Hij voegde er nog twee jaar filosofie aan toe, met de bedoeling priester te worden.

De familie Van Beers was helemaal geen eng, provinciaal nest. Kleinzoon Hendrik de Man stipt in zijn Herinneringen (1941) aan hoe de familie ‘tijdens mijn kinderjaren zelfs betrekkingen onderhield met twee takken van de familie, die drie eeuwen geleden geëmigreerd en zeer trots op hun adel gebleven waren: de Duitse van Beers, die toen te Frankfurt am Main woonden, en de Russische Behrs, van wie Sophie Behrs, de vrouw van Tolstoj, de belangrijks vertegenwoordigster was’.

U hebt goed gelezen: Jan van Beers was de grootvader van de Vlaamse socialistische ideoloog en partijleider Hendrik de Man (1885-1953). Maar even terug naar taal en onderwijs in het vroege België. De eerste generatie Vlaamsgezinden twijfelde, we moeten het toegeven. Moest men voor de Vlaamse dialecten gaan, zoals de taalparticularisten dachten? Of moest men integendeel de eenheid van de Nederlandse taal handhaven, de stelling van de taalintegrationisten? De Franstalige bovenlaag steunde met alle macht het taalparticularisme, omdat dit het Frans vrije baan bood als ‘cultuurtaal’.

Het draaide gelukkig anders uit, mede door de levenslange inzet van Jan van Beers. Die was diep onder de indruk gekomen van de poëzie van Hendrik Tollens (1780-1856), een Nederlandse dichter en toneelauteur, geboren uit Gentse ouders. Tollens ging in zijn tijd door voor de grootste Nederlandse dichter. Tegelijk komt Jan van Beers in de ban van Hendrik Consciences De leeuw van Vlaanderen. Vanaf dan schrijft hij nog uitsluitend in het Nederlands, wordt een overtuigd flamingant en verwijdert zich langzamerhand van de kerk.

De doorslaggevende schoonvader

Na het verlaten van het Klein-Seminarie in 1841 wordt hij aangesteld aan het Pitzemburgcollege, het latere atheneum in Mechelen. Drie jaar later werd hij onderbibliothecaris in de Stedelijke Bibliotheek te Antwerpen. Zo ontmoet hij de dochter van de hoofdbibliothecaris Frans Mertens (1796-1867), Hendrika, met wie hij trouwt.

Schoonvader Frans Mertens was een opmerkelijke figuur in de jonge Vlaamse beweging. Als voorzitter van de heropgerichte rederijkerskamer De Olijftak, vooraanstaand lid van de Nederduitse Bond en daarna van de Liberale Vlaamse Bond, trok hij Jan van Beers mee in Nederlandse literaire kringen en Vlaams politiek engagement. Diens eerste prozawerk is ‘Graef Jan van Chimay, eene geschiedenis uit de XVde eeuw‘ (1846), zijn eerste dichtbundel Jongelingsdromen (1853).

Die bundel wordt in Noord-Nederland dadelijk opgemerkt. Literaire kringen nodigen Van Beers regelmatig uit om zijn gedichten voor te dragen. Hij wordt er bijzonder populair. In 1854 ontroert hij het Taal- en Letterkundig Congres te Utrecht naar verluidt ‘tot tranen toe’ met zijn gedicht ‘De Blinde’. De toehoorders hebben waarschijnlijk niet geweten hoe autobiografisch zijn gedicht was: in 1843 was hij maandenlang blind geweest.

Nederlands onderwijs

In 1860 wordt Van Beers leraar aan het Koninklijk Atheneum van Antwerpen. De toestand van het Nederlandstalig onderwijs is in die jaren rampzalig. De ‘voorraad’ leerkrachten die hun opleiding nog hebben genoten ten tijde van het koninkrijk der Verenigde Nederlanden is op. De Normaalschool van Lier, de eerste Vlaamse normaalschool, in 1816 opgericht door koning Willem I, wordt in 1830 door de Belgische patriotten onmiddellijk gesloten. Franstaligen hopen op een ‘spontane’ uitdoving van het Nederlandstalige onderwijs.

Onder druk van de Vlaamse publieke opinie wordt de Lierse normaalschool in 1843 heropend als opleidingsinstituut voor onderwijzers. Tergend langzaam gaat het weer bergop. Voor een tweede normaalschool, in Gent, moeten we wachten tot 1880. Intussen legt Jan van Beers de vinger op een andere wonde: de schaarste aan Nederlandstalige schoolboeken. Van Beers schrijft ze dan maar zelf en vindt er ook uitgevers voor.

De lijst is indrukwekkend, meer dan tien titels, te beginnen in 1852 met zijn Nederlandse Spraakleer ten gebruike der onderwijzers, met negen uitgaven tot 1890. Dan in 1864 zijn Handleiding tot het onderricht der Nederlande taal, onmiddellijk gevolgd door Grondregels der Nederlandse Spraakleer, met in totaal 21 uitgaven. Daarnaast ook zijn Keur van proza- en dichtstukken, Lees- en leerboek voor de studie van de Nederlandse stijl (1872 en 1880). En nog veel meer. In 1864 wordt ook in Vlaanderen de Nederlandse spelling aangenomen en impliciet de eenheid van de Nederlandse taal erkend. Daaraan had Jan van Beers een groot aandeel.

Een subversief koningsgedicht

Jan van Beers debuteert in Het Taelverbond. Maar hij schrijft niet alleen. Snel wordt hij zowel in Noord- als in Zuid-Nederland een veelgevraagde declamator en redenaar. Als de door hem zo bewonderde Hendrik Tollens in 1856 overlijdt, legt Jan van Beers op diens graf in Rijswijk een gedicht, ‘Lijkkrans voor Tollens‘, met het getuigenis: ‘En ’t was bij ’t luistren naar uw vollen toon, dat ‘k mij tot Neerlands taal, mijn taal, bekeerde’.

In datzelfde jaar 1856 neemt hij deel aan de poëziewedstrijd ter gelegenheid van de 25ste verjaardag van de troonsbestijging van Leopold I. Zijn gedicht drukt discreet maar duidelijk zijn Heel-Nederlandse overtuiging uit. Je moet het lef maar hebben. De jury bekroont zijn gedicht! Door zijn groeiende faam in Noord-Nederland krijgt hij het voor elkaar dat zijn dichtbundels gelijktijdig worden gepubliceerd bij een Antwerpse en een Amsterdamse uitgever. Verbluffend is dat vanaf 1862 een Utrechtse rederijkerskamer zijn naam draagt.

Componist Peter Benoit gebruikt Van Beers’ gedicht ‘De Oorlog‘ voor de compositie van zijn gelijknamig oratorium (1873). De volksuitgave van Jan van Beers’ gedichten in 1876 wordt een echte kaskraker. Geen wonder dat bij de stichting van de Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde in 1886 Jan van Beers tot lid wordt gekozen.

Constructieve Vlaamse politiek

In de jaren 1850 maakt Jan van Beers deel uit van het Vlaamse geheime genootschap Het Heilig Verbond dat een eigen Vlaamse politieke partij wil oprichten. Dat mislukt. Hij houdt zich vele jaren ver van de partijpolitiek en wordt intussen ‘belijder van een beredeneerde vrijzinnigheid’ (Ludo Simons). Zo wordt hij in 1875 liberaal gemeenteraadslid in Antwerpen, herkozen in 1881 — met meer dan 5 000 voorkeurstemmen — en in 1887. Hij wordt bestuurslid van de Liberale Vlaamse Bond en in 1885 voorzitter van het pas opgerichte Verbond der Liberale Vlaamse Verenigingen.

Als gemeenteraadslid blijkt Jan van Beers een werkpaard die er met zijn redenaarsgave vaak in slaagt ook tegenstanders over de lijn te trekken. Hij staat mee aan de wieg van het Vlaams Muziekconservatorium en drukt de vernederlandsing van het stedelijk onderwijs door. De voertaal in de Antwerpse gemeenteraad is dan nog het Frans, vandaar Van Beers’ bekende Le Flamand dans l’Enseignement. Discours prononcé au Conseil Communal d’Anvers, 1876

De Belgenstraat verdwijnt

Bij zijn overlijden in 1888 wil de Antwerpse gemeenteraad Jan van Beers huldigen met een straatnaam, zoals ook Amsterdam en Den Haag doen. In Antwerpen wordt het hilarisch: men doopt er de Belgenstraat op het Zuid om tot ‘Jan van Beersstraat’. En zo heet ze nog altijd.

Klein-Seminarie

Jan van Beers, redder van het Nederlandstalige onderwijs in Vlaanderen