Volgens het zogenaamd antropisch principe is ons universum perfect afgesteld op het mogelijk maken van het ontstaan van leven. Allicht betekent dit dat er gigantisch veel universa bestaan (hebben), waarvan de overgrote meerderheid geen leven herbergen. Het alternatief is dat God alle natuurkundige knopjes (massa van het elektron, sterkte van de zwaartekracht, …) op de juiste, biofiele stand zette.

De aardse ‘couveuse’

Minder bekend, is dat iets vergelijkbaar geldt voor de aarde. Mede dankzij tal van zelfregulerende mechanismen is onze planeet een wonderbaarlijke en misschien zelfs unieke ‘couveuse’ voor de evolutie van complex leven.

Onder de vele toevalsfactoren die daar verantwoordelijk voor zijn, hoort naar alle waarschijnlijkheid een botsing met de planeet Theia, ongeveer 4,5 biljoen jaar geleden. Dankzij dit spectaculair kosmisch treffen werd de aardkorst bijvoorbeeld gereduceerd tot een derde van haar aanvankelijke dikte, waardoor de platentektoniek (goed) op gang kwam. Een proces dat op verschillende manieren van cruciaal belang (geweest) is voor de evolutie van leven.

Doordat de aarde bij die impact 23,5 graden uit het lood geslagen werd, ontstonden ook de vier seizoenen, nog een belangrijke motor achter de evolutie.

Maan

De maan, het meest zichtbare gevolg van de botsing, veroorzaakt niet alleen eb en vloed, maar is ook essentieel voor de stabiliteit van ons klimaat. Zonder dit vrij unieke hemellichaam zou de inclinatie van de as van de aarde namelijk enorm schommelen, wat dan weer zou kunnen resulteren in desastreuze wijzigingen in het aardse klimaat.

Het ontstaan van landbouw en veeteelt was zo mogelijk nog meer het resultaat van toevalsfactoren dan het ontstaan van een evolutie-bevorderende aarde. Een van de vereisten was de genese van een stabiel en gematigd-warm klimaat: waar landbouw nog onmogelijk was in het koude Pleistoceen (2,5 miljoen BP – 11,700 BP), werd ze vanzelfsprekend of zelfs onvermijdelijk in het Holoceen (11,700 BP – nu).

Minsky moment

Op maatschappelijk vlak zijn lange periodes van stabiliteit gevaarlijk, aangezien ze ons in slaap wiegen. Het is bijvoorbeeld bekend dat ze in financiële markten leiden tot een te grote appetijt voor risicovolle en speculatieve investeringen, wat uiteindelijk kan uitmonden in instabiliteit en een crash: het Minsky moment.

Met het Holoceen lijkt iets vergelijkbaars aan de hand: een lange periode van klimaatstabiliteit maakte de industriële revolutie en bijhorende antropogene emissies van broeikasgassen mogelijk, wat nu aan het resulteren is in klimaat instabiliteit. Een en ander kan, later deze eeuw, uiteindelijk zelfs leiden tot een soort van klimaatcrash.

Net zero

We proberen dit horror scenario momenteel te verhinderen door onze uitstoot van broeikasgassen te verminderen. Het wordt echter steeds duidelijker dat dit een ronduit hopeloze onderneming is. Mochten we tijd hebben tot pakweg 2100 om onze emissies tot zo goed als nul te herleiden, dan zou de hele net zero onderneming veel kans op slagen hebben.

Helaas gaat het klimaat kalf tegen dan al verdronken zijn: net zero moet in principe gerealiseerd worden tegen ongeveer 2050.

Dat is ironisch genoeg het moment dat de menselijke populatie op aarde, in een optimistisch scenario, haar maximum bereikt zal hebben (en dat we eindelijk over kernfusie zouden kunnen beschikken).

Metaforen

Ons vastklampen aan het ‘2050 net zero doel’ zou dan ook een catastrofale vergissing zijn. Een van de redenen waarom we dat toch doen, moet gezocht worden in de metaforen die ons denken over de aarde determineren. Specifieke metaforen die we al dan niet bewust gebruiken om te denken over complexe of vreemde fenomenen kunnen inderdaad een grote impact hebben op onze houding tegenover het fenomeen in kwestie.

Een klassiek voorbeeld daarvan is criminaliteit. Als het voorgesteld wordt als een bedreigend beest, zijn mensen meer geneigd zich achter een strenge beteugeling ervan te scharen. Als het daarentegen beschreven wordt in termen van een virus dat een stad infecteert, zijn ze meer voor sociale hervormingen als oplossing.

Gaia

Van oudsher zijn we geneigd over de aarde te denken in termen van een wezen of organisme, een van favoriete metaforen van ons ‘sociaal brein’. Met de pas overleden, excentrieke en controversiële wetenschapper James Lovelock kreeg dit soort denken zelfs een wetenschappelijk tintje: in zijn bestseller Gaia (1979) schilderde hij de aarde af als een zichzelf regulerend levend organisme.

Het is misschien geen toeval dat biodiversiteit een paar jaar na de publicatie van dit boek een belangrijk en zeer invloedrijk ideaal werd dat onophoudelijk gepromoot wordt door zogenaamd neutrale biologen (de logische argumenten erachter houden overigens weinig steek).

Die invloed heeft het onder meer via de hopeloos idealistische (i.e., niet-realistische) EU (vandaar haar dwaze herintroductie van wolven, knettergek stikstofbeleid, farm to fork project, ofte landbouw op een Gaia-leest, etc.). Op termijn komt er ongetwijfeld ruimte voor meer biodiversiteit in nu nog dichtbevolkte streken, onder meer dankzij een hoogtechnologische productie van groenten, fruit en vlees. Dat nu proberen forceren, is echter dwaas.

Nog meer onzin

Nog erger is dat ook onze houding tegenover het klimaatprobleem mede door deze metafoor gedetermineerd wordt (en/of door die van het rentmeesterschap): met onze ketterse uitstoot van broeikasgassen brengen we Gaia uit balans (weer is trouwens altijd al een religieus fenomeen bij uitstek geweest). Foei!

Dat is natuurlijk onzin, en verklaart misschien waarom sommigen de ernst van het klimaat probleem nog altijd ontkennen. We moeten de aarde veeleer leren zien als een ruimteschip. Een uiterst complexe machine waarvan we de werking nog volop aan het ontdekken zijn maar waarvan we de temperatuurregeling desalniettemin zelf in handen gaan moeten nemen.

Stromen

Ja, dat moet onder meer gebeuren door minder broeikas gassen uit te stoten en door ze weer uit de lucht te halen. Daarnaast gaan we echter ook onvermijdelijk sleutelgebieden voor ons klimaat en bestel, zoals de Noordpool, artificieel moeten afkoelen. Dat kan door het zonlicht er deels te blokkeren (iets wat we sowieso doen, zij het in geringe mate).

Wat die Noordpool betreft, moet dat voornamelijk gebeuren in de zomer. Zodoende gaan we onder meer verhinderen dat de straalstroom (lucht) en de golfstroom (zeewater) nog ‘luier’ worden dan ze nu al zijn (het zou natuurlijk ook helpen om de hele atmosfeer af te koelen).

Miniem voorsmaakje

De snel erger wordende droogtes in het noordelijk halfrond zijn inderdaad veroorzaakt door een verzwakkende straalstroom. Die is op zijn beurt het gevolg van de snelle opwarming van de Noordpool: hoe minder groot het temperatuurverschil tussen Noordpool en evenaar, hoe zwakker de straalstroom wordt en hoe vaker ons weer geblokkeerd raakt.

Door steeds meer smeltwater dreigt bovendien ook de golfstroom nog sneller te vertragen dan hij nu al doet, met alle, wereldwijde gevolgen van dien. Wat dat betreft, zijn de huidige droogtes maar een miniem voorsmaakje van wat ons nog te wachten zou kunnen staan.

Goed en slecht nieuws

Het goede nieuws is dat we daar in theorie dus een stokje kunnen voor steken, het slechte nieuws is dat de diep van net zero en Gaia-denken doordrongen geesten daar voorlopig nog niet rijp voor zijn.

Terwijl we ons momenteel volop zouden moeten beginnen voorbereiden op dit soort drastisch ingrijpen.

klimaatcrash

De aarde: een planeet zonder airco