Half september wordt De Witte, de eerste Vlaamse gesproken film, 90 jaar. Dat werd het voorbije weekend in Zichem alvast gepast gevierd met toespraken en drie uitverkochte vertoningen van de knap gerestaureerde film in zwart-wit in zaal De Heren van Zichem.

Eind mei plaatste de minister voor Cultuur vijf originele 35mm-films in de Topstukkenlijst. Vier daarvan dateren uit de beginperiode van de film. De vijfde De Witte uit 1934 is de eerste Nederlandstalige geluidsfilm in België. Het was de eigenaar Jos Hoeyberghs die deze films van groot filmhistorisch belang in de aandacht van de Topstukkenraad bracht. Door de opname ervan in de Topstukkenlijst geraken deze Vlaamse films niet vergeten.

Doorbraak sprak met Jos Hoeyberghs – zijn woonst is een mini-Filmmuseum – die al lang ijvert voor het behoud en bewaren van het Vlaams filmpatrimonium, door het Koninklijk Belgisch Filmarchief – nu Cinematek geheten – altijd wat stiefmoederlijk behandeld.

Jouw initiatief, een Vlaams Filmmuseum en -archief, heeft van de diverse ministers voor Cultuur nooit de erkenning gekregen waarop je had gehoopt. Hoe ben je op de idee gekomen om deze films in de lijst van topstukken te laten opnemen?

Jos Hoeyberghs: ‘Ik had gezien dat de films over Belgisch Congo, gemaakt door Gerard de Boe, waren erkend als topstuk omdat ze belangrijk waren voor de relatie tussen Congo en Vlaanderen. Toen dacht ik: Ik heb ook enkele Vlaamse films die de moeite waard zijn! De vraag is gesteld aan Jan Jambon, die ook minister voor Cultuur is. Het antwoord was dat we een beroep moesten doen op enkele experten die het filmhistorisch belang van deze films konden argumenteren. Zo gezegd, zo gedaan. Behalve De Witte zijn dat de volgende films: Leentje van de zee (1928), De verloofde uit Canada (1934) met de bekende komiek Lowietje Staal, Droge kunstbroeders (1920), de eerste Vlaamse korte film. En Flik en Flok bij de wolven (1919) hier ontdekt en gerestaureerd door CIAM van Johan Vincent.’

De proloog van De Witte is een door Renaat Veremans gecomponeerde lofzang met karakteristieke beelden van het Vlaanderen van toen. Opmerkelijk, toch?

‘Bij de première kreeg de film een staande ovatie. Er werd zelfs geschreven dat de film meer voor de ontvoogding van Vlaanderen had gedaan dan alle politieke partijen samen.’

‘Jan Vanderheyden, aan wie de film wordt toegeschreven, was tussen de twee oorlogen een filmdistributeur van vooral Duitse films. In Berlijn had hij Edith Kiel leren kennen die in een filmstudio werkte. Hij was op haar verliefd geworden en had haar naar België meegenomen om films te ondertitelen. Maar hij vond dat er in de film te veel werd gepraat. Hij wou zelf een film maken. Maar zelf kende hij niks van filmmaken, hij was de man van de financiën. Een Antwerpse schepene had hem het boek De Witte (1920) van Ernest Claes aangeraden. Toen Edith Kiel het boek in een Duitse vertaling had gelezen zei ze: “Geen goed verhaal, de Duitse films zijn beter.” Maar Jan Vanderheyden had al een contract met Ernest Claes getekend – dat contract is trouwens ook in mijn bezit. En Edith Kiel kon eraan beginnen! Zij had in Berlijn in filmstudio’s rondgelopen en wist hoe een film moest worden gemaakt.’

‘Wel was Ernest Claes niet te spreken over het liefdesverhaal van Niske, de broer van de Witte en Lieske, dat in de film meer op het voorplan kwam dan zijn schelm. Elke film toen moest een love story hebben. Maar de film heeft Claes geen windeieren gelegd. De film was een succes – ook internationaal, tot en met in Belgisch Congo, want elke missionaris draaide de film op 16mm – en werd elk jaar in elke dorpsbioscoop in Vlaanderen hernomen. Tot op de laatste dag voor de première van De Witte van Sichem van Robbe De Hert in de zomer van 1980. Staat Loft op nummer 1 als meest bezochte Vlaamse film aller tijden – met ruim een miljoen toeschouwers – dan kan je het cijfer van De Witte zeker met drie vermenigvuldigen.’

Hoe belangrijk is deze erkenning?

‘Eindelijk worden we door de Vlaamse Gemeenschap erkend voor al het werk dat we als Vlaams Filmmuseum en -archief voor de Vlaamse film hebben gedaan. Maar de erkenning komt veel te laat. Dat had moeten gebeuren in 2006 toen we door een stomme beslissing van de toenmalige burgemeester Louis Tobback uit Leuven, waar we een onderkomen hadden gevonden, zijn buitengestampt.’

‘Nu, een topstuk moet door de eigenaar in Vlaanderen worden bewaard. En we hopen dat de volksfilms van Jan Vanderheyden en Edith Kiel eveneens als topstuk worden erkend.’

Koninklijk Belgisch Filmarchief

Pronkstuk van de Vlaamse filmgeschiedenis wordt topstuk