De NSDAP, de partij van Adolf Hitler, vegeteerde in de jaren ’20 van vorig eeuw in de marge van het Duitse politieke bedrijf. Het keerpunt kwam er voor de nationaalsocialisten bij de Rijksdagverkiezingen van 14 september 1930. Het stemmenaantal voor de NSDAP lag met 18,3 procent zes maal zo hoog als bij de verkiezingen van twee jaar daarvoor. De partij van Hitler was niet langer een muurbloempje. En haar leider mocht al beginnen dromen van de macht.

Maar er lag nog een zwaar struikelblok op zijn weg naar de top. Hitler was stateloos. En een stateloze kon natuurlijk geen regeringsleider, laat staan president worden. Dat probleem werd acuut toen Hitler zich als kandidaat aandiende voor de presidentsverkiezingen van 13 maart 1932. Hij moest dringend Duits staatsburger zien te worden.

Zwaard van Damocles

19 jaar eerder, in mei 1913, had een jonge Oostenrijker, Adolf Hitler genaamd, de benen genomen van Wenen naar München. Hij wilde niet dienen in het multinationale leger van Oostenrijk-Hongarije. Zijn Duits-nationale gevoelens lieten dat niet toe. Bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog meldde hij zich als vrijwilliger voor het Beierse leger. In zijn ogen bewees zijn inzet aan het front in Vlaanderen en Noord-Frankrijk dat hij ‘Duitser’ was. In de praktijk was hij echter nog altijd burger van wat na de oorlog de Republik Österreich zou worden. In de eerste jaren van zijn politiek engagement als leider van een kleine, rechts-radicale partij in München hing een uitwijzing naar Oostenrijk hem als een zwaard van Damocles boven het hoofd. Daarbij had hij vaak ‘geluk’. De mislukte putsch, die hij op 9 november 1923 in de Beierse hoofdstad pleegde, zou hem normaal gezien wegens hoogverraad op een uitwijzing naar zijn oorspronkelijke thuisland te staan gekomen zijn. Maar de Oostenrijkse staat wilde niet opgezadeld zitten met een oproerkraaier. Het leverde hem dus een gevangenisstraf in het Beierse Landsberg op.

Begeerd document

Voor alle zekerheid deed Hitler op 30 april 1925 afstand van zijn Oostenrijks staatsburgerschap. Het nadeel was dan wel dat hij als stateloze niet in aanmerking kwam voor een regeringsfunctie. Hij moest dus beginnen hengelen naar het Duitse staatsburgerschap. Dat kon op twee manieren gebeuren: ofwel via een aanvraag bij de overheid ofwel via de benoeming als ambtenaar in een van de Duitse deelstaten (een kandidaat moest eerst burger van een deelstaat worden). In totaal ondernamen Hitler of zijn vertrouwelingen zeven pogingen om aan het begeerde document te geraken.

Hitler vroeg in juli 1925 het staatsburgerschap van Thüringen aan. De overheid van die deelstaat wees het verzoek af wegens de bedenkingen die vanuit het machtige Pruisen oprezen. Berlijn was het hoogverraad van Hitler niet vergeten.

Eind 1929 wendde Wilhelm Frick (NSDAP) zich met een desbetreffend verzoek tot de Beierse regering. Die wees het uiteraard af wegens de voorgeschiedenis van Hitler als putschist.

Derde poging

Van 23 januari 1930 tot 1 april 1931 maakte de NSDAP deel uit van de regering van de deelstaat Thüringen. Dat schiep mogelijkheden. Frick, nu minister van Binnenlandse Zaken en Onderwijs van Thüringen, vroeg een benoeming van Hitler tot professor aan de Weimarer Kunsthochschule aan. De coalitiepartner speelde het spel niet mee. Erwin Baum (Thüringer Landbund), voorzitter van het Staatsministerium en minister van Financiën, beriep zich op een benoemingsstop in de openbare diensten.

Frick overreikte een verraste Hitler op 12 juli 1930 de benoemingsoorkonde van commissaris van de (tienkoppige) gendarmerie van de kleine gemeente Hildburghausen. Exact twee maanden voor de rijksdagverkiezingen van 14 september. Hitler was echter bang dat zijn tegenstanders hem tijdens de verkiezingscampagne zouden bespotten als de ‘gendarme van Hildburghausen’. Hij wees het aanbod van Frick dan ook van de hand. Op het verkiezingsresultaat had die hooghartige houding van Hitler geen invloed gehad. De actie van Frick was niet bekend geraakt bij het grote publiek.

Nokvol Sportpalast

Maar naarmate de partij bleef groeien in de kiezersgunst, werd het probleem van een ‘stateloze’ als boegbeeld alsmaar groter, zeker in het vooruitzicht van de presidentsverkiezingen van 13 maart 1932. Joseph Goebbels, de propagandaman van de partij, had op 22 februari 1932 in een nokvol Sportpalast in Berlijn verkondigd dat Hitler bij de presidentsverkiezingen drie weken later de handschoen zou opnemen tegen de hoogbejaarde conservatieve president Paul von Hindenburg. Een gok van Goebbels, want hij wist maar al te goed dat ‘het probleem’ nog niet opgelost was.

Vaudeville

Hitlers tegenstanders kregen lucht van wat Frick twee jaar eerder had ondernomen in Hildburghausen. Ze maakten zich vrolijk over deze ‘Köpenickiade’, een verwijzing naar de ‘Hauptmann von Köpenick’. Wilhem Voigt, een werkloze schoenmaker, had zich in 1906 als Hauptmann [kapitein] verkleed en een patrouille bevolen hem te volgen naar het stadhuis van Köpenick (thans een deelgemeente van Berlijn). Daar had hij zich de stadskas laten overhandigen door burgemeester Georg Langerhans (1). Toen het bedrog enkele dagen later uitkwam, lachten de Duitsers zich een kriek over deze vaudeville.

Voor Hitler werd de kwestie van het staatsburgerschap eind februari 1932 dus wel heel nijpend. Misschien was er een kans via de deelstaat Braunschweig. De NSDAP vormde er een regeringscoalitie met een eenheidslijst van DVP (liberalen), DNVP (Deutschnationale), Zentrum (katholieken) en Landbund.

Vijfde poging

Dietrich Klagges (NSDAP), minister van Binnenlandse Zaken, stelde voor om Hitler te benoemen tot professor voor ‘Organische Gesellschaftslehre [maatschappijleer] und Politik’ aan de Technische Hochschule Braunschweig. In het deelstaatparlement stootte het voorstel op veel kritiek. Een professorstitel voor iemand zonder een hogere opleiding, zonder academische kwalificaties? Onmogelijk!

Ministerpresident Werner Küchenthal stelde voor om Hitler tot commissaris in het stadje Stadtoldendorf aan te stellen. De partijen in het deelstaatparlement wezen het voorstel af.

Zevende poging

De NSDAP dreigde ermee de stekker uit de regering te trekken. De partijen van die Einheitsliste vreesden bij nieuwe verkiezingen volledig van het toneel te verdwijnen en dus schikten ze zich naar wat de NSDAP nu ging ondernemen. Op 25 februari 1932, precies 90 jaar geleden, benoemde Klagges Hitler tot Regierungsrat [hogere ambtenaar] voor Economische Zaken bij de Gesandtschaft [vertegenwoordiging] van Braunschweig in Berlijn. Hitler moest zich dus zelfs niet vestigen in Braunschweig. Als ambtenaar was hij nu staatsburger van Braunschweig en dus ook van Duitsland. Eén dag na zijn benoeming nam hij verlof uit die functie.

Bij de presidentsverkiezingen van 13 maart 1932 werd Hindenburg herkozen met 49,6% van de stemmen. Hitler behaalde 30,1%. Maar die nederlaag woog niet op tegen het feit dat hij vanaf nu als Reichsbürger ten volle kon gaan voor het kanselierschap. Op 30 januari 1933 was het zover. Hitler overschreed als kersvers regeringsleider de drempel van de Reichskanzlei.

Georg Langerhans is de vader van Heinz Langerhans (1904-1976), een dissidente marxistische theoreticus die uit de vergetelheid wordt gehaald door de recente publicatie van Felix Klopotek: Heinz Langerhans: Die totalitäre Erfahrung. Werkbiographie und Chronik.( Unrast, Münster 2022).

Köpenick

Van gendarme tot rijkskanselier