Daar waar een mens vanuit zichzelf, niet meer over zichzelf heen kan komen, daar komt dikwijls een God in het spel: mensen die door een dal gaan, voelen zich soms tot God geroepen. Waarschijnlijk zoeken velen niet zozeer het geloof als wel het wonder. Bij diepe tegenslagen zijn er dan de vrienden en bekenden die met de kerk aankomen, of zelfs met een podcast over theologie. Hierin wordt het kosmologische godsbewijs behandeld van de filosoof Gottfried Wilhelm Leibniz (1646–1717). Toch blijft het duister hoe vanuit dit godsbewijs een sprong mogelijk is naar een troostrijk wereldbeeld.

Fragmentarische relaties

De koude logica van het godsbewijs loopt niet over in de warme emotie van een persoonlijke God. Een godsbewijs biedt geen troost aangaande de reden dat je ziel en je leven om te beginnen verscheurd zijn. Dit is namelijk de vluchtige essentie van het huidige tijdsgewricht: hyperindividualistisch contact waarbij de partners elkaar vrijblijvend consumeren en de communicatie op ieder willekeurig moment kan worden verbroken. Het idee dat het leven zou convergeren, dat de dingen samenkomen, goed komen, dat het wel losloopt – dat is niet (meer) zo. Zelfs jongedames die zijn opgevoed met de kerk, het geloof en burgerlijke gezinswaarden, worden opgezogen in de wereld van Tinder en andere dating apps, waar kortstondig contact en fragmentarische relaties de norm zijn.

Als je aan iemand verknocht raakt die tussen deze twee werelden verscheurd wordt, dan is het zeker dat ook jouw hart verscheurd raakt. De gelovige die jou tot zijn geloof wil bekeren kan dan wel verwijzen naar abstracte discussies over een godsbewijs en over of het universum noodzakelijkerwijs bestaat of contingent is – dat doet niets voor de reële problemen waarmee de menselijke ziel worstelt, namelijk de digitalisering en compartimentalisering van intermenselijk verkeer.

‘De beste van alle mogelijke werelden’

De genoemde filosoof Leibniz gaat uit van ‘de beste van alle mogelijke werelden’, wat neerkomt op het uitgangspunt dat de kosmos van nature goed en harmonieus is. De dingen vallen uiteindelijk ‘op hun plek’ als je ze niet teveel tracht te sturen. Things have a way of working out en uiteindelijk schept vrijheid harmonie. In werkelijkheid drijven de atomen van het heelal juist gestaag uit elkaar. De kosmos is een gapende kloof, een bodemloze leegheid die de zelfbewuste mens met een gevoel van existentiële verlorenheid vult. Vergeleken met die uitgestrektheid is de mens nietig.

Op aarde is de evolutie een voortdurende strijd tegen onverschillige natuurkrachten die ieder levend individu elk moment kunnen wegvagen en zodoende is de kosmos chaotisch en redeloos op het fundamenteelste niveau. Orde en zinnigheid moeten voortdurend via de eigen wil aan het bestaan worden opgelegd. Als deze wil om vol te houden en te volharden verzwakt, dan zal alles wat je opbouwt als gevolg ook verzwakken en vergaan.

Deze weergave van zaken rijmt met een uitspraak uit de film Batman versus Superman (2016). Batman bekritiseert het wereldbeeld van Superman: ‘Jouw ouders leerden je dat je bijzonder bent en dat je op aarde een belangrijk doel te vervullen hebt. Mijn ouders stierven tijdens een willekeurige straatroof. Ze bliezen hun laatste adem uit op de stoeprand en hebben me iets anders geleerd, namelijk dat het universum chaotisch en zinloos is tenzij je die zin en orde met je eigen macht afdwingt.’ De kosmos verscheurt en fragmenteert – de natuur is chaos. Al sta je middenin een bos, waar je de frisse dennenlucht inademt en je ogen sluit… Dan nóg hoor je de strijd tussen insecten die doordringt tot de kleinste kloven, waar ze elkaar uitroeien en ontleden – de strijd zet zich voort op het niveau van cellen en microben. Voordat een zaad ontkiemt moet eerst de vrucht verrotten.

Om dit harde maar realistische wereldbeeld van repliek te dienen en troost te scheppen, wordt in de podcast Leibniz’ kosmologische godsbewijs aangevoerd. Het gaat als volgt:

Alles wat bestaat, heeft voor dat bestaan een bewijs (zij het in de noodzakelijkheid van zijn eigen natuur of in een uitwendige oorzaak). Hier slaat ‘eigen natuur’ op in-zichzelf-inbegrepen waarheden, zoals wiskundige formules of tautologische uitspraken als ‘alle vrijgezellen zijn ongetrouwd’. Uitwendige oorzaken slaan op causale relaties, zoals hoe de aanwezigheid van water, koolstof en zonlicht leidt tot organisch leven.
Als het heelal een verklaring heeft voor zijn bestaan, dan is God deze verklaring.
Het heelal bestaat.
Zodoende heeft het heelal een verklaring voor het bestaan ervan.
Hierom valt de verklaring voor het bestaan van het heelal samen met God.

Voldoende grond

Het verbindende principe tussen de bovengenoemde denkstappen, is het principe van voldoende grond. Dit is een logisch beginsel dat stelt dat ieder feit moet worden verklaard met een onderliggende reden – zo niet dan mag het feit niet als waar worden aanvaard.

Een probleem zit in het woord ‘verklaring’ – een verklaring is iets dat mensen verlangen en is meestal een gedachte opgebouwd in taal. De causale geschiedenis van het heelal bestaat uit fysieke stoffen die onderhevig zijn aan natuurkrachten. Het is de vraag of die causale geschiedenis kan worden verklaard.

Strikt genomen zegt Leibniz’ kosmologisch godsbewijs alleen dat God vanuit Zijn in-zichzelf-besloten noodzaak, een eeuwig bestaan heeft. Daarmee hoeft er niet naar een causale ontstaansgeschiedenis van God te worden gevraagd. Echter om zijn premissen in elkaar te klikken, gebruikt Leibniz het principe van voldoende grond – hiervan is God echter niet uitgezonderd. God verklaart zichzelf en dat moet je maar aanvaarden als een logisch sluitende conclusie?

Meer gepostuleerd dan bewezen

Leibniz meent van wel, omdat God metafysisch nodig is als draagsteen van het universum. We moeten nu eenmaal stellen dat er een in-zichzelf-ingesloten verklaring aan het begin ligt van het heelal en dat deze boven de fysieke eigenschappen van het heelal verheven staat, omdat bij deze fysieke eigenschappen wél naar een verklaring kan worden gevraagd. Alsnog brengt dit niet verder dan Aristoteles die zegt dat de eerste beweger een noodzakelijke aanname is om zinnig te kunnen nadenken over veranderingen binnen ruimte en tijd.

Heb je met dit argument iets bewezen? Neen – men heeft meer iets gepostuleerd dan bewezen, en áls het al een God bewijst, dan eerder een pantheïstische of deïstische God, en zeker niet noodzakelijkerwijs de specifieke God van het christendom, die bevelen liet uitgaan in het Oude Testament en nadien het offer van Jezus aanbood. Een ander probleem is weer dat je een immateriële God veronderstelt die het materiële (en aan causale natuurwetten onderhevige) heelal heeft gecreëerd, zonder uit te leggen hoe en met welke techniek, waarmee je het principe van voldoende grond zelf weer ondergraaft. Een ander argument is dat als iets (dus God) een in-zichzelf-besloten waarheid is die het heelal verklaart, men dan even goed kan stellen dat het universum met een in-zichzelf-besloten waarheid samenvalt.

Eén ultiem beginpunt

Sowieso staat de notie van een God die in het heelal ingrijpt, haaks op Zijn alwetendheid als schepper aan het begin van het heelal. Uit het kosmische godsbewijs en het principe van voldoende grond dat daarin wordt gebruikt, volgt immers dat de oorzakelijke reden van het heelal en de kracht die het causaal aanzwengelt, in één ultiem beginpunt liggen samengebald. Als God dus halverwege, na het horen van gebeden nog zou ingrijpen, dan maakt Hij dat beginpunt redundant en schendt daarmee het principe van voldoende grond. Zou God boven het principe van voldoende grond verheven worden verklaard, dan kan dit principe ook niet worden gebruikt in het kosmologisch godsbewijs om God aaneen te klikken met de causale oorsprong van het heelal.

Wat hebben we na deze uitvoerige intellectuele exercitie in handen? Steriel deïsme. Het is voorstelbaar dat je, zoals de presocraat Parmenides, in je denken uitkomt op een onveranderlijk en eeuwig Zijnde, en dat de contemplatie op dit onwrikbare concept in zijn abstractie enige gemoedsrust geeft. Echter zo’n abstract concept biedt uitsluitend houvast als je al ietwat behaaglijk in je vel zit of althans enige gemoedsrust hebt.

Wat heeft het voor zin om een abstract godsbewijs in handen te hebben, als er kinderen worden geboren met gruwelijke afwijkingen, die zijn voorbestemd om veel pijn te lijden? Velen van hen sterven voordat ze ook maar aan één zonde kunnen begaan. Juist in dit doelloze lijden laat de grillige en chaotische aard van de kosmos zich kennen – het is slechts het menselijke intellect, voortgedreven door de menselijke wil, dat kan ingrijpen om zulk zinloos leed in de toekomst te voorkomen. Batman heeft dan tóch gelijk.

kosmos

Waarom het kosmologisch godsbewijs tot woede stemt