Volgens Statbel, het Belgisch statistiekbureau, spraken de ondernemingsrechtbanken 6.533 faillissementen uit in 2021. Dit is een daling van 9.3% ten opzichte van 2020 (7203) en zelfs van 38,4% ten opzichte van 2019 (10 598), het laatste volledige jaar voor de coronapandemie. We moeten al teruggaan tot 1994 (6446) om een lager faillissementsgetal te vinden.

Als we naar de gewesten kijken, dan nam Vlaanderen met 4920 faillissementen 53% van het totaal in beslag. Wallonië (1774) nam 27% voor zich, en Brussel (1332) 20%. Ten opzichte van 2019 daalde het aantal falingen in Brussel zelfs heel spectaculair met 55%, terwijl de daling in Vlaanderen en Wallonië respectievelijk 30 en 34% bedroeg. Positief is dat er daardoor veel minder arbeidsplaatsen verloren gingen. In 2021 waren dat er 13 183 voor gans België, of een daling met 35,3% ten opzichte van 2019 (20 379).

Sectoren

Volgens Graydon steeg het aantal faillissementen in de bouw- en transportsector en bij de garages, maar was er een daling in de horeca, de groot- en kleinhandel en de dienstverlening.

De horeca en handel konden immers rekenen op belangrijke overheidssteun. De bouw heeft daardoor de horeca afgelost als de sector met het grootste aantal faillissementen. In de bouw werd men immers geconfronteerd met gestegen kosten die men niet altijd kon doorrekenen. Garages boekten minder omzet omdat er minder wagens geproduceerd werden door de aanvoerproblemen en voorzichtige consumenten.

Oorzaken

Volgens de FOD Economie is de stevige daling van het aantal faillissementen en van het daarmee gepaard gaande banenverlies vooral te danken aan de beschermingsmaatregelen die in het kader van de gezondheidscrisis werden genomen:

Om de ondernemingen die vóór de crisis levensvatbaar waren, maar te maken kregen met sectorsluitingen (lockdowns) en/of een verminderde activiteit door de gezondheidssituatie, te beschermen, had de federale regering beslist om een moratorium op bedrijfsfaillissementen in te stellen. Dat moratorium gold voor de periodes van 24 april tot en met 17 juni 2020 en van 1 november 2020 tot en met 31 januari 2021.
Naast het moratorium op faillissementen gold tot 30 juni 2021 een stilzwijgend moratorium op schulden bij de fiscus en bij de sociale zekerheid. De dagvaardingen door de Rijksdienst van de Sociale Zekerheid (RSZ) als gevolg van achterstanden in de bijdragen zijn in normale tijden één van de belangrijkste redenen voor een faillissement.
Ook vanuit de financiële sector kwamen er verzachtende maatregelen, vaak in de vorm van door de overheid gewaarborgde noodkredieten.
Tot slot werden er op federaal, gewestelijk en lokaal niveau heel wat maatregelen genomen om ondernemingen in deze crisisperiode te ondersteunen.

Vorig jaar kwam er door corona de wet van 21 maart 2021. Die versoepelde de procedure van gerechtelijke reorganisatie (PGR) voor ondernemingen in financiële moeilijkheden. Daardoor zou het aantal faillissementen beperkt moeten worden, vooral bij kmo’s. De PGR biedt bedrijven een tijdelijke bescherming tegen schuldeisers in afwachting van de goedkeuring van een herstructureringsplan door de rechtbank. Het overdreven administratieve formalisme dat deze procedure tot dan toe quasi ontoegankelijk maakte voor kleine ondernemingen, werd teruggeschroefd en de beschermende opschortingstermijn voor de schuldenaar werd opnieuw ingevoerd in de voorbereidende fase van de PGR.

Einde langetermijntrend

De Belgische faillissementen waren praktisch continu gestegen tot 2013 (11 740). Daarna daalden ze tot 9170 in 2016. Dit was een gevolg van de lagerentepolitiek en het injecteren van liquiditeiten in de geldmarkt door het opkopen van obligaties. Dit bleef duren, maar desondanks stegen de faillissementen in België opnieuw tot 10.896 in 2019:

Er was eerst de nieuwe insolventiewet, die op 1 mei 2018 in werking is getreden. Ze leidde tot een toename doordat nu ook verenigingen zonder winstoogmerk (vzw’s) en vrije beroepen volgens de wet sindsdien failliet kunnen gaan.
De invoering van de wet op de spook- op zombiebedrijven (zie verder) medio 2017 deed het aantal in faillissement gedagvaarde ondernemingen eveneens in stijgende lijn gaan: dit regelgevingsinstrument versterkt immers het wetgevingsarsenaal om de ondernemingsrechtbank in staat te stellen slapende vennootschappen en van fraude verdachte vennootschappen op te sporen en uit de markt te verwijderen via het faillissement.

Bevestiging internationaal

Op internationaal vlak zien we dezelfde beweging. Wereldwijd bereikten de faillissementen na een hoogtepunt in 2009 een dieptepunt in 2016. Maar na een opflakkering in 2019 bleven ze op een laag niveau. De kredietverzekeraar Euler Hermes heeft een globale insolvabiliteitsindex ontwikkeld waarbij de index voor het jaar 2000 op 100 staat. In 2009 bereikte die index 142, om daarna te dalen tot 96 in 2016. Dit wil zeggen dat wereldwijd het aantal faillissementen toen 4% lager was dan in het jaar 2000. De index steeg tot 122 in 2019, maar daalde in 2021 waarschijnlijk opnieuw tot 102. Voor 2022 verwacht men dat de index zal stijgen tot 117.

De globale insolvabiliteitsindex toont aan dat in 2021 de faillissementen slechts 2% hoger waren dan in het jaar 2000. Dat is niet normaal. Door de economische groei gedurende die twee decennia werden er ondertussen toch wat meer bedrijven opgericht. In België bijvoorbeeld werden er in 2016 ongeveer 97 000 bedrijven opgericht. Dit terwijl er ongeveer 60 000 werden stopgezet (schrapping btw en faillissement). Er was dus dat jaar een netto-aangroei van ca. 37 000 ondernemingen. En ieder jaar is er een toename. Het wil ook zeggen dat de laatste jaren het aantal faillissementen in verhouding tot het totaal aantal ondernemingen (de falingsgraad) sterk gedaald is, tot een stuk onder de 1%. In 2020 waren er 1 050 00 actieve btw-plichtige ondernemingen in België, waarvan meer dan 60% in Vlaanderen.

Ommekeer in 2022

Maar schone liedjes blijven niet duren. En normaal gezien gaan de faillissementen dit jaar weer stijgen. Kredietverzekeraars hebben er enigszins belang bij dat de verwachte faillissementen stijgen, maar ze kunnen gelijk hebben. Atradius verwacht in 2022 een toename met 33%. Euler Hermes is voorzichtiger: het verwacht wereldwijd een stijging met 15%, en in België plus 10%. De redenen hiervoor zijn divers:

De inflatie stijgt sterk, waardoor de rentes gaan stijgen. Het kan ook leiden tot een neerwaartse conjunctuur. Dit kan voor zwakke bedrijven met grote schulden pijnlijk zijn. Dit kan vooral het geval zijn in Afrika, Midden- en Oost-Europa en Latijns-Amerika. Veel bedrijven daar hebben inkomsten in de lokale munt, maar hun schulden zijn vaak in dollar.
Aan de massale overheidssteun zal een einde komen, indien dat niet reeds zo is in diverse landen. We vermoeden dat na de omikronvariant de pandemie voorbij haar hoogtepunt is. De overheid kan de factuur om begrotingsredenen ook niet blijven dragen. Deze interventies hebben wel voorkomen dat veel bedrijven tijdens corona failliet gegaan zijn.
Nochtans zullen ondanks de steunmaatregelen vele bedrijven door de opeenvolgende lockdowns (we verwijzen bijvoorbeeld naar de evenementensector en de horeca) niet meer over voldoende cash beschikken. Dit kan hen zuur opbreken.

Creative destruction

Faillissementen doen altijd pijn voor de werknemers van het desbetreffende bedrijf. Maar faillissementen zijn nuttig op langere termijn. Zieke bedrijven maken zo immers plaats voor nieuwe en meer creatieve bedrijven. Dit komt op termijn de economie ten goede: er is meer innovatie. De Oostenrijkse econoom Schumpeter sprak van creatieve vernietiging. Dit komen en gaan van bedrijven wordt ook nog de turbulentie genoemd. Maar op internationaal vlak is die laag in België. Te weinig oudere bedrijven maken plaats voor nieuwe. De Belgische overheidsinterventie is daar voor een groot stuk aansprakelijk voor.

Zombiebedrijven

Door die lage turbulentie in de economie, en het feit dat veel oudere bedrijven langer blijven bestaan, ontstaan er de zogenaamde zombie- of spookbedrijven. Volgens een studie van de OESO in 2017 konden 9% van de Belgische bedrijven als dusdanig bestempeld worden. Het zijn volgens deze instelling ondernemingen die meer dan 10 jaar oud zijn en aanhoudend problemen hebben bij de terugbetaling van hun interesten. In feite zouden ze failliet moeten gaan, maar ze blijven de laatste 10 jaar kunstmatig overleven door de erg lage rente. En nu ook door de omvangrijke coronasteunmaatregelen. We vermoeden dan ook dat hun aantal de laatste jaren nog is toegenomen, tot een stuk boven de 10% van het totaal.

Maar deze zombiebedrijven leggen beslag op veel middelen. Volgens een artikel van Trends in 2017 vernietigen bedrijven met een negatief eigen vermogen 13 miljard euro kapitaal. En ze houden 110 000 werknemers en 37 miljard euro aan activa vast in activiteiten zonder toekomst. De OESO stelt dat zombiebedrijven 14% van de arbeid en het kapitaal in België opslorpen. Maar deze middelen worden zo niet op een efficiënte wijze aangewend. Dat is nochtans nodig om de productiviteitsgroei te doen toenemen. België kan alleen met een hogere productiviteit op termijn de duurdere sociale zekerheid als gevolg van de vergrijzing (ziekte, pensioen) financieren.

Faillissementen relativeren

Een faillissement is natuurlijk niet prettig, maar aan de andere kant is het onvermijdelijk. Ook moet men de zaken relativeren. Een groot deel van de faillissementen in België heeft praktisch geen werknemers in dienst, en is dus zeer klein (bijvoorbeeld cafés). Op de 7203 faillissementen van 2020 zijn er 6978 (of 97%!) toe te schrijven aan micro-ondernemingen die slechts maximaal 9 werknemers hebben. En dit is ieder jaar zo. De negatieve impact op de sociale omgeving is dus klein.

We onderscheiden drie soorten gefailleerden: zij die onbekwaam zijn als manager, zij die fraude plegen, en zij die pech hebben (zoals tijdens de zware crisis in 2008-2009, en nu met corona). Deze laatste ondernemers verdienen een tweede kans. Ze hebben immers risico’s genomen die inherent zijn aan het ondernemerschap. Bij een tweede kans zullen ze waarschijnlijk meer succes hebben doordat ze lessen zullen getrokken hebben uit hun falen. Veel grote ondernemers zijn ooit failliet gegaan voordat ze doorbraken: Henry Ford, Walt Disney… Een bekwame ondernemer mag dus niet gestigmatiseerd worden omwille van een faillissement, maar verdient respect, zoals in de VS.

kredietverzekeraar

Daling faillissementen gaat in tegen ‘Creative destruction’

Een lawine van landen-downgradings