Mogelijk het belangrijkste dossier dat op het bord van de Vivaldiregering komt te liggen gaat over de toekomstige energiebevoorrading van het land. Zoals geweten wil minister van Energie Tinne Van der Straeten een volledige kernuitstap en zet zij in op gascentrales om dat verlies op te vangen. De vraag is natuurlijk of dit gaat volstaan. Hoe kunnen we werken aan een degelijke energiemix? Hoe zorgen we ervoor dat na het eventuele sluiten van de kerncentrales het licht niet uitgaat? Hoe moeten we onze positie bepalen op de wereldmarkt?

Het Zeebrugge van Dehaene

Prof. David Criekemans is gespecialiseerd in Internationale Relaties en Geopolitiek. In dat kader kijkt hij naar ons energievraagstuk en maakt hij een analyse.

‘Zoals u weet bereidt de huidige regering een energietransitie voor. Aardgascentrales moeten daarin de rol spelen van tussenstap naar een hernieuwbare energietoekomst. Het grote probleem is dat dit soort investeringen een zekere rendabiliteit moet genereren. Voor de afbetaling van zo’n projecten bots je al snel op een termijn van 25 à 30 jaar. Daar moet je rekening mee houden in je planning.’

‘De gascentrales moeten dus dienen als buffer voor de hernieuwbare energie. Wanneer er geen zon is, geen wind of de geothermie laat het afweten, dan moet je die kunnen inschakelen om in de energiebehoeftes te voorzien. In België zijn we toch wel redelijk goed gepositioneerd voor deze oplossing. Dit hebben we te danken aan de investeringen die Jean-Luc Dehaene (CD&V) destijds heeft gedaan om de haven van Zeebrugge uit te bouwen tot een hub voor aardgas. Dat was het gevolg van de weigering van de Nederlanders om een pijplijn te laten bouwen vanuit Noorwegen. Zij zagen dat als concurrentie voor het eigen gas. Ondertussen gaan zij hun productie stilleggen. Dehaene is hier wel visionair geweest.’

‘Daar is dan later de ontwikkeling van de Liquified Natural Gas-technologie bijgekomen (LNG). Japan is destijds met die technologie begonnen in het kader van hun energiediversificatiestrategie. Men koelt gas en zet het onder hoge druk waardoor het vloeibaar wordt. Zo kan men het volume met een factor 600 terugbrengen en het makkelijk verschepen. Zeebrugge is op basis van deze technologie een belangrijke gashub geworden. Qatar was in het verleden al een belangrijke leverancier van LNG.

Diversificatie via Rusland

Mogen we ook naar Poetin kijken? Die zit op enorme gasvoorraden…
‘De Russische federatie is eveneens een mogelijke partner voor de levering van gas. Momenteel speelt dit vooral mee voor Duitsland dat na het uitfaseren van de nucleaire energie snakt naar gas om in de energienoden te voorzien. De nucleaire uitstap werd daar een feit onder druk van de gevolgen van de ramp in Fukushima. Gerhard Schröder heeft destijds een grote rol gespeeld om de noodzakelijke contacten te leggen met Poetin om de gasbevoorrading veilig te stellen.’

‘België moet ook keuzes maken in het kader van een energiediversificatiestrategie. Nederland stopt tegen 2030 definitief met leveringen. Daardoor moeten al onze installaties aangepast worden om de omschakeling van caloriearm naar -rijk gas mogelijk te maken. Deze operatie loopt op dit eigenste moment.’

‘Bij de FOD Economie zijn ze momenteel bezig met de Belgische energiediversificatiestrategie. Zoals bij alles in dit leven leg je ook hier beter niet alle eieren in dezelfde mand. Als er ergens een geopolitiek, economisch of technisch probleem opduikt dat er toe leidt dat je minder gas uit een bepaalde regio ontvangt, moet je dat kunnen opvangen. Je moet met de verschillende langetermijncontracten kunnen schuiven zodat je flexibel op de behoeften kan inspelen.’

Diversificatiestrategie

Aardgas lijkt dus wel de toekomst te zijn. Dat klinkt niet zo divers.
‘Naast de bevoorrading van grondstoffen om energie op te wekken werkt België ook aan flankerende maatregelen om de elektriciteitsbevoorrading te garanderen. Men werkt aan een verbetering van de elektriciteitslijnen met Nederland, maar ook met het verenigd Koninkrijk. Er zijn ook mogelijkheden om meer synergieën te creëren tussen de grote havengebieden zoals Antwerpen en Rotterdam. Dat gaat bijvoorbeeld over leidingen voor waterstof. Qua windenergie worden gelijkaardige alternatieven ontplooid. Minister Van der Straeten heeft onlangs nog een akkoord getekend met Denemarken voor de invoer van windenergie. Dit kadert allemaal in een diversificatiestrategie. Je mag het aardgasverhaal dus niet apart bekijken. Je moet dit zien in het bredere kader van wat men de energiemix noemt.’

Aardgas voor komende decennia

‘We kunnen wel vaststellen dat het aandeel van aardgas voor de komende decennia gevoelig zal toenemen. Daarna is een snelle afname voorzien, mits er nieuwe technologische ontwikkelingen komen op het vlak van de hernieuwbare energieopslag. Dat is de kern van het probleem: de opslag van energie afkomstig van hernieuwbare bronnen. We weten natuurlijk niet wanneer daar de grote doorbraak gaat komen. Dat kan binnen enkele jaren zijn. Evengoed duurt dat nog veel langer. Maar het is duidelijk dat dat probleem moet worden aangepakt willen we het aandeel van hernieuwbare energie aanzienlijk kunnen opschalen.’

Maar terug naar aardgas. Ook daar is er nood aan diversificatie wat potentiële leveranciers betreft. Het is nooit verstandig al te sterk afhankelijk te zijn van één bron.
‘We hebben de ruimte om ook een beroep te doen op de Russische federatie. Dat gas kan dan via Duitsland tot bij ons komen. Ondertussen zijn er ook al plannen om van Zeebrugge een hub te maken voor aardgas dat op de Noordpool zou ontgonnen worden. Het zou hier dan bewerkt kunnen worden voor verdere distributie, maar dat is toekomstmuziek. Sommige collega’s hebben daar overigens wel hun bedenkingen bij.’

Allen naar de Méditerranée

‘Ik vind dat ondertussen van ondergeschikt belang, want er is een nieuwe ontwikkeling met veel meer potentieel. Dat zijn de nieuwe gasvelden in de oostelijke Middellandse zee. Voor de kusten van Egypte, Israël en Cyprus werd de laatste jaren aardgas ontdekt. Israël zou wel eens het nieuwe Qatar kunnen worden als partner voor Zeebrugge. Tot nu toe hebben zij het opgepompte gas zelf omgezet naar elektriciteit. Vanaf dit jaar krijgt Israël echter een overschot. Daarom wil het ook gaan uitvoeren, in eerste instantie binnen de eigen regio. Tevens wil het land samen met Cyprus, Griekenland en Italië een nieuwe EastMed-pijpleiding bouwen richting de Europese consument. Deze zou rond 2027 operationeel moeten zijn. Naar de toekomst toe zouden ze ook kunnen investeren in LNG-capaciteit.’

‘Er komt dus een groter aanbod van aardgas op de markt vanuit dat oostelijk mediterraan gebied. Meer aanbod betekent dat de prijzen zullen zakken. Dat zorgt er dan weer voor dat de meerprijs voor LNG eveneens gedrukt wordt. Ik denk dat er de komende jaren in die regio wel wat potentieel te vinden is voor een land als België met zijn LNG-infrastructuur. Zo zullen we een mix moeten ontwikkelen die voldoende gediversifieerd is om niet te afhankelijk te zijn van deze of gene partner. Dat zal een politieke keuze zijn, een knoop die moet worden doorgehakt.’

Hernieuwbare energie opslaan

Maar wat nu met de hernieuwbare energie? Zoals gezegd zit daar het probleem vooral bij de opslag van de geproduceerde energie.
‘Er wordt nogal gemakkelijk gesproken over die transitie naar hernieuwbare energie. Maar stel dus dat we allemaal elektrisch gaan rijden: dan hebben we enorm veel kostbare grondstoffen nodig om al die batterijen te produceren. Het gaat dan over nikkel, kobalt, koper, zilver… Daar zitten we met een reusachtig probleem. Ik denk in dit kader niet alleen zuiver economisch, maar ook in termen van geopolitieke relaties. Onze buitenlandse politieke relaties zullen sterk in functie staan van die noden.’

‘De Nederlanders en de Duitsers staan het verst met het uitwerken van een kritische-materialenstrategie. Landen hebben een strategie nodig om in het kader van de nieuwe technologieën de benodigde grondstoffen te identificeren. Daarvoor moet je dan op zoek naar landen die voor de bevoorrading kunnen zorgen. En ook hier moet je weer zorgen voor voldoende diversificatie. Die strategie rond kritische materialen moet ook kloppen wanneer je ze naast je aardgasstrategie legt. Dat is een bijzonder complexe oefening, omdat de noden enorm kunnen veranderen onder invloed van nieuwe technologische ontwikkelingen. Die zijn niet of zeer moeilijk te voorspellen.’

Kritische grondstoffen in Chinese handen

Daar komt nog het probleem bij dat China beschikt over het grootste deel van de voorraden van kritische materialen…
‘Klopt. De operationele mijnen voor bijvoorbeeld lithium vind je vooral in China terug. Die hebben een concurrentieel voordeel omdat ze van ongebreidelde staatssteun genieten en een beroep kunnen doen op goedkope arbeidskrachten. Het opstarten van mijnen in de rest van de wereld loopt hierdoor vertraging op omdat ze niet concurrentieel zijn. Een ander probleem is kobalt. Dat vind je onder andere in Congo, maar de Chinezen hebben alle contracten in handen, met inbegrip van de futures. Dat is een enorm probleem voor de westerse landen.’

‘Je ziet nu dat een aantal bedrijven in samenwerking met Glencore proberen eigen kobaltmijnen te ontwikkelen en concurrentieel te maken. Dat gebeurt vooral in Noord-Amerika. Daar zal men waarschijnlijk met de hulp van de Biden-administratie op staatssteun kunnen rekenen om in dit opzet te slagen. Er is enorm veel aan het bewegen, want iedereen moet een positie innemen. Duitsland heeft op het einde van haar voorzitterschap van de EU op de valreep een investeringsakkoord met China afgesloten. Dat heeft een aantal implicaties voor hoe wij ons ten overstaan van China verhouden. Het is overigens niet zeker dat dit akkoord slaagkansen heeft, want Biden zal druk willen zetten op China. De vraag is hoe Europa daarop gaat reageren. Er zijn zo veel belangen die spelen…’

Vlaanderen moet wakker schieten

Heeft de politiek hier genoeg aandacht voor?
‘Ik tracht de laatste tijd al die zaken op de politieke agenda te zetten. We moeten nadenken over energiediversificatie, een strategie rond kritische materialen en de geopolitieke dimensies die daarbij spelen. Wij hebben in deze dringend nood aan een eigen Belgische strategie. Er zijn al heel wat stappen gezet, maar een bijkomend probleem voor de Belgische situatie is de bevoegdheidsversnippering. Het beheer van de nationale energieportefeuille en het nucleaire is een federale bevoegdheid. Energie-efficiëntie en hernieuwbare energie zit dan weer bij de gewesten.’

‘Vlaanderen moet dringend actiever beginnen nadenken over een eigen strategie, zeker wat betreft de kritische materialen. De conclusies die uit die denkoefening voortkomen moeten vertaald worden naar het federale buitenlandse beleid. Vlaanderen zit ingekapseld in het federale model en het is van cruciaal belang dat die aandachtspunten meegenomen worden naar dat niveau. Dat is een thema dat dringend hoger op de agenda moet komen.’

Dirty business

Rond die kritische materialen en zeldzame delfstoffen hangen ook heel wat ethische vraagstukken. Rwanda is een van de grootste exporteurs van kobalt, zonder dat ze één gram in eigen bodem hebben steken. Zij halen dat kobalt bij de buren in Congo. De mijnbusiness is op vele vlakken een vuile business…

‘Juist. Ik ben voor hernieuwbare energie en elektrische wagens, maar we zijn wel wat hypocriet. De luchtkwaliteit bij ons zal toenemen, maar wat er elders gebeurt is een andere zaak. Uiteindelijk is de elektrische batterij met de huidige technologie gebaseerd op pure mijnbouw, met al zijn milieuconsequenties van dien. Daar komen dan nog de arbeidscondities en andere ethische aspecten bij kijken, zoals u aanhaalt. Het is een complex gegeven. In ons buitenlands beleid moeten we dus ook een aantal duurzaamheidscriteria opnemen. In de schoot van de Internationale Arbeidsorganisatie (IAO) moeten we durven spreken over arbeidsvoorwaarden. Net zoals met de bloeddiamanten moeten we een aantal labels creëren. Dat is een werk van lange adem en een proces dat parallel moet lopen.’

‘Maar ondertussen is iedereen positie aan het innemen. En de plaatsen zijn schaars… Ik zie nu dat First Cobalt samen met Glencore een deal heeft gemaakt om een deel van het Congo-kobalt naar de VS te krijgen. Dat willen ze daar verder raffineren om zelf te gebruiken. Je ziet dat er veel concurrentie is. Daardoor is men waarschijnlijk ook sneller bereid de andere richting uit te kijken om toch maar toegang te krijgen tot de schaarse grondstoffen. Het is een enorm complex vraagstuk waar niet snel een oplossing voor gevonden zal worden.’

Wat met kernenergie?

Dat brengt ons bij de kernenergie. Is het wel verstandig om die optie zomaar overboord te gooien?
‘Het is mijn job om kritisch te zijn. Ik denk dat we kernenergie in het kader van de diversificatiestrategie niet zomaar mogen opzijschuiven. Ik weet dat er op dit moment een wet is, maar als politicoloog denk ik dat het nucleaire dossier één van de potentiële splijtzwammen is voor deze federale regering. Bij gebrek aan alternatieven dreigen we in een situatie te komen waarbij de bedrijven en de gezinnen een extra factuur gaan moeten betalen. Wanneer je de kerncentrales sluit zonder degelijk alternatief te hebben ontwikkeld — en veel tijd hebben we niet meer — mag je verwachten dat we veel meer voor stroom gaan betalen.’

‘Het grote probleem is het gebrek aan regulerend kader voor nieuwe investeringen in alle vormen van energie. De Vlaamse overheid is hier overigens in hetzelfde bedje ziek als de federale. Er is dringend nood aan stabiliteit. De spelregels wijzigen voortdurend om de paar jaar. Hierdoor stellen potentiële investeerders zich steeds terughoudender op. Kijk maar naar de communicatie van BASF laatst. Wanneer je de markt wil laten spelen, moet je voor stabiliteit zorgen. Als die er niet is mag je de investeringen vergeten. Uiteindelijk zit je dan met het probleem dat je nationale concurrentiekracht tegenover de buurlanden gevoelig afneemt.’

‘Nu, wat een kernuitstap betreft kan je verwijzen naar Duitsland. Die hebben dat ook gedaan. Maar daar moet je bijnemen dat hun uitstoot gevoelig is gestegen. Daarbij liggen ze geografisch dichter bij Rusland en hebben ze gemakkelijker toegang tot het Russische aardgas.’

All of the above

Heeft U een conclusie voor ons?
‘Op dit moment, wanneer ik de optelsom maak, denk ik dat we alle opties moeten meenemen. Laat ons wat we nu hebben in stand houden en werken aan nieuwe technologieën. We moeten in onze energiediversificatiestrategie trachten een goede balans te vinden. We moeten ook durven kijken naar waar we heen kunnen gaan met alle nucleaire knowhow en expertise die we in dit land gedurende 50 jaar hebben opgebouwd. Hoe kunnen we die verder door laten groeien tot nieuwe technologieën die veilig en efficiënt zijn? In Frankrijk bewandelen ze dat pad. Wanneer we een streep trekken door het nucleaire verliezen we dat allemaal. We moeten agnostisch durven zijn en alle factoren in rekening brengen. Op dit moment denk ik: all of the above.’

kritische materialen

David Criekemans: ‘België moet keuzes maken over energie’