Gaat Brussel kiezen voor een serene aanpak van een soms moeilijk verleden? Of kiest het voor een dom revisionisme dat letterlijk het stadsbeeld zal veranderen? Het zijn vragen uit het nieuwe nummer van Brussels Studies, een wetenschappelijk tijdschrift dat vorsers en professoren van verschillende universiteiten uit de twee taalrollen samenbrengt rond allerlei thema’s die Brussel bezighouden.

Brussel kent sinds de negentiende eeuw een grote ‘statuomanie’: op veel pleinen en straten zijn er tientallen gedenktekens en standbeelden te vinden. Vaak om hulde te brengen aan grote liberale figuren – de hoofdstad is sinds het begin van België een zeer liberale burcht – maar ook ter herinnering aan feiten uit de oorlogen. Vaak ook met verwijzing naar het koloniale tijdperk, toen dat nog mocht.

Vroeger waren dat bijna exclusief mannelijke helden, vandaag krijgen almaar meer dochters van Eva publieke erkenning. Omdat ze streden voor de vrouwenrechten of voor bijvoorbeeld Andrée Geulen-Herscovici die honderden Joodse kinderen redde tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Omstreden standbeelden

Al is er ook onbegrip. Bijvoorbeeld wanneer men de Leopold II-tunnel verandert in de Annie Cordytunnel. We durven veronderstellen dat de Lakense zangeres dat met humor zou hebben aanvaard. Maar altijd is sereniteit gepast, ook als het gaat over de voormalige Belgische kolonie. Standbeelden afbreken, bekladden met rode verf of weghalen is niet de beste manier om tot dialoog te komen.

Op 13 juli 2020 verwees de toenmalige staatssecretaris Pascal Smet (Vooruit) in het Brussels parlement naar twee ‘visies’ over die omstreden standbeelden: ‘Een groep wil ze weg, een andere wil ze behouden, maar ze van de nodige uitleg voorzien.’

Ze zouden zelfs leiden tot ‘ont-herdenking’

Een binaire tegenstelling waarover de onderzoekers van de Brussels Studies anders denken. Volgens hen gaat het protest tegen standbeelden of tegen symbolen, gedenkplaatsen en immateriële herdenkingen verder dan dat. Het zou zelfs leiden tot ‘ont-herdenking’.

Reageren op omstreden gedenktekens

Brussels Studies komt na uitgebreid onderzoek tot zes antwoorden op de vraag ‘Hoe reageren ten aanzien van een omstreden gedenkteken?’ Eerste en eenvoudigste oplossing: het status quo. Het gedenkteken blijft dan gewoon staan. Met als evident risico dat de controverse snel weer oplaait.

Als de discussie te hoog oploopt, kan het gedenkteken gedeeltelijk onzichtbaar worden gemaakt door een doek

Een andere (bekende) oplossing is de toevoeging van een bord met meer uitleg, eventueel via een QR-code. Of het gedenkteken kan — als de discussie te hoog oploopt — gedeeltelijk onzichtbaar worden gemaakt met een doek. Een oplossing die gebruikt is in het Jubelpark rond het monument voor de Belgische pioniers van de kolonisering.

Nog een ander alternatief is de toevoeging van een reactie op het omstreden gedenkteken, bijvoorbeeld door op een andere plaats een ander standbeeld, een andere buste of een andere straatnaam te installeren. Desnoods virtueel via een artikel online of een website. Of men kan het gedenkteken visueel veranderen: er een stuk van wegnemen, het van zijn voetstuk halen of het verplaatsen naar een andere locatie om de aandacht erop te vestigen.

Vijfde mogelijkheid: protest organiseren tegen het gedenkteken in een andere (fysieke of virtuele) ruimte. Dit is eigenlijk een variant op de derde mogelijkheid, waarbij niet alleen een ander standpunt aangereikt wordt, maar men er ook actief mee aan de slag gaat.

Of weghalen?

Als laatste maar niet de minste is er de meest radicale keuze: het omstreden gedenkteken uit de openbare ruimte weghalen. Of erger nog: ‘pure et simple’ overgaan tot de vernietiging van het gedenkteken. Een nieuwe hedendaagse vorm van een beeldenstorm. Zoals in april 2003, toen het monument ter ere van de Iraakse dictator Saddam Hoessein door een woedende menigte uit het stadsbeeld van Bagdad werd verwijderd.

In wat vriendelijkere omstandigheden wordt het standbeeld naar een archief of een museum gebracht. Al leidt ook dat tot problemen. Wat is er bijvoorbeeld gebeurd met het borstbeeld van generaal Storms dat twee jaar geleden werd verwijderd van de Brusselse De Meeûssquare, op een boogscheut van het Europarlement? Niemand weet waar het standbeeld van deze militaire leider in Belgisch Congo heen is gebracht…

De Ecolo-burgemeester van Elsene, Christos Doulkeridis, had daarover contact gezocht met het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika in Tervuren, maar er kwam geen akkoord. Daarna wilde men het beeld toevertrouwen aan het Gemeentelijk Museum, maar ook daar was er geen bereidheid toe.

Probleem blijft

Er is ook een probleem rond Edmond Thieffry die in Etterbeek wordt herdacht. Sommigen verwijten hem dat hij aan de basis lag van de eerste vliegtuigvluchten tussen Brussel en Belgisch Congo. Daar is nog niets echt over beslist, maar de vraag om hem uit het straatbeeld te halen wordt alvast door de toekomstige MR-burgemeester Vincent De Wolf verworpen. Al staat het vast dat dat ‘probleem’ snel weer zal opduiken.

Horatius schreef meer dan twintig eeuwen geleden dat monumenten duurzamer waren dan staal, en dus eeuwig. In de 21ste eeuw blijkt dat niet meer te kloppen.

Leopold II-tunnel

Het moeilijke koloniaal verleden van Brussel

Franskiljonse spielereien van Défi